گروه نرم افزاری آسمان

آغاز جزء چهارم قرآن مجید ..... ص : 306








ادامه سوره آل عمران ..... ص : 306
سورة آل عمران( 3): آیۀ 92 ] ...... ص : 306
اشاره
شما هرگز به حقیقت برّ و نیکی نمیرسید مگر این که از آنچه » : (آیه 92 )- در این آیه به یک نشانه ایمان اشاره کرده، میگوید
دوست میدارید در راه خدا ص: 307
لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ). ) « انفاق کنید
معنی وسیعی دارد که به تمام نیکیها اعم از ایمان و اعمال پاك گفته میشود، چنانکه از آیه 177 سوره بقره استفاده میشود که « برّ »
« ایمان به خدا، و روز جزا، و پیامبران، و کمک به نیازمندان، و نماز و روزه، وفاي به عهد، و استقامت در برابر مشکلات و حوادث »
محسوب میشوند. « برّ » همه از شعب
بنابراین رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی، شرایط زیادي دارد که یکی از آنها انفاق کردن از اموالی است که مورد علاقه انسان
آنچه » : است و این گونه انفاق مقیاسی است براي سنجش ایمان و شخصیت! در پایان آیه براي جلب توجه انفاقکنندگان میفرماید
وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ ) « در راه خدا انفاق میکنید (کم یا زیاد از اموال مورد علاقه یا غیر مورد علاقه) از همه آنها آگاه است
بِهِ عَلِیمٌ).
و بنابراین هرگز گم نخواهد شد و نیز چگونگی آن بر او مخفی نخواهد ماند.
نفوذ آیات قرآن در دلهاي مسلمانان- ..... ص : 307
نفوذ آیات قرآن در دلهاي مسلمانان به قدري سریع و عمیق بود که بلافاصله بعد از نزول آیات اثر آن ظاهر میگشت، به عنوان
نمونه در تواریخ و تفاسیر اسلامی در مورد آیه فوق چنین میخوانیم:
-1 یکی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام ابو طلحه انصاري در مدینه نخلستان و باغی زیبا و پر در آمد داشت، پس از نزول
آیه فوق به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید و عرض کرد: میدانی که محبوبترین اموال من همین باغ است، و من میخواهم
آن را در راه خدا انفاق کنم تا ذخیرهاي براي رستاخیز من باشد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: بخّ بخّ ذلک مال رابح لک:
آفرین بر تو، آفرین بر تو، این ثروتی است که براي تو سودمند خواهد بود، سپس فرمود: من صلاح میدانم که آن را به
صفحه 286 از 550
خویشاوندان نیازمند خود بدهی، ابو طلحه دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را عمل کرد و آن را در میان بستگان خود تقسیم کرد.
-2 زبیده همسر هارون الرشید قرآنی بسیار گرانقیمت داشت که آن را با زر ص: 308
و زیور و جواهرات تزیین کرده بود و علاقه فراوانی به آن داشت، یک روز هنگامی که از همان قرآن تلاوت میکرد به آیه لَنْ
تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ رسید، با خواندن آیه در فکر فرو رفت و با خود گفت هیچ چیز مثل این قرآن نزد من محبوب
نیست و باید آن را در راه خدا انفاق کنم، کسی را به دنبال جواهر فروشان فرستاد و تزیینات و جواهرات آن را بفروخت و بهاي آن
را در بیابانهاي حجاز براي تهیه آب مورد نیاز بادیه نشینان مصرف کرد که میگویند: امروز هم بقایاي آن چاهها وجود دارد و به
نام او نامیده میشود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 93 ] ...... ص : 308
اشاره
( (آیه 93
شأن نزول: ..... ص : 308
در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد از روایات استفاده میشود که یهود، دو ایراد در گفتگوهاي خود به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله
کردند، نخست این که چگونه پیامبر اسلام گوشت و شیر شتر را حلال میداند با این که در آیین ابراهیم (ع) حرام بوده، و به همین
دلیل یهود هم به پیروي از ابراهیم آنها را بر خود حرام میدانند، نه تنها ابراهیم، بلکه نوح هم اینها را تحریم کرده بود با این حال
چگونه کسی که آنها را حرام نمیداند دم از آیین ابراهیم میزند؟! دیگر این که چگونه پیامبر اسلام خود را وفادار به آیین پیامبران
را « بیت المقدس » بزرگ خدا مخصوصا ابراهیم (ع) میداند در حالی که تمام پیامبرانی که از دودمان اسحاق فرزند ابراهیم بودند
محترم میشمردند، و به سوي آن نماز میخواندند، ولی پیامبر اسلام از آن قبله روي گردانده و کعبه را قبلهگاه خود انتخاب کرده
است؟! آیه مورد بحث به ایراد اول پاسخ گفته و دروغ آنها را روشن میسازد، و آیات آینده به ایراد دوم پاسخ میگوید.
تفسیر: ..... ص : 308
تهمت یهود بر پیغمبر خدا- همان گونه که در شأن نزول خواندیم یهود حلال بودن گوشت و شیر شتر را از طرف پیامبر اسلام صلّی
اللّه علیه و آله منکر شده بودند.
قرآن با صراحت تمام تهمتهاي یهود در مورد تحریم پارهاي از غذاهاي پاك- مانند شیر و گوشت شتر- را ردّ میکند و میگوید:
در آغاز، تمام این غذاها براي بنی اسرائیل حلال بود، جز آنچه اسرائیل (یعقوب) پیش از نزول تورات بر خود برگزیده تفسیر »
نمونه، ج 1، ص: 309
کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ). ) « تحریم کرده بود
در باره این که اسرائیل (اسرائیل نام دیگر یعقوب است) چه نوع غذایی را بر خود تحریم کرده بود؟ از روایات اسلامی برمیآید که:
صفحه 287 از 550
بر او شدت میگرفت و لذا تصمیم گرفت که از خوردن آن براي «1» هنگامی که یعقوب گوشت شتر میخورد بیماري عرق النساء
همیشه خودداري کند، پیروان او هم در این قسمت به او اقتدا کردند، و تدریجا امر بر بعضی مشتبه شد، و تصور کردند این یک
تحریم الهی است و آن را به خدا نسبت دادند. قرآن در آیه فوق نسبت دادن این موضوع به خداوند را یک تهمت میشمارد.
در جمله بعد خداوند به پیامبرش دستور میدهد که از یهود دعوت کند همان تورات موجود نزد آنها را بیاورند و آن را بخوانند تا
« بگو: اگر راست میگویید تورات را بیاورید و بخوانید » : معلوم شود که ادعاي آنها در مورد تحریم غذاها نادرست است، میفرماید
این نسبتهایی که به پیامبران پیشین میدهید حتی در تورات تحریف شده شما نیست (قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).
ولی آنها حاضر به چنین کاري نشدند، چون میدانستند در تورات چنین چیزي وجود ندارد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 94 ] ...... ص : 309
آنها » : (آیه 94 )- در این آیه میگوید، اکنون که آنها حاضر به آوردن تورات نشدند و افترا بستن آنها بر خدا مسلم شد باید بدانند
زیرا از روي علم و عمد چنین میکنند (فَمَنِ افْتَري عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ « که بعد از این به خدا دروغ میبندند ستمگرند
فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ)
سورة آل عمران( 3): آیۀ 95 ] ...... ص : 309
بگو: خدا راست گفته (و اینها در آیین پاك ابراهیم نبوده است) » : (آیه 95 )- در این آیه روي سخن را به پیامبر کرده میگوید
قُلْ صَ دَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّۀَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ ) « بنابراین، از آیین ابراهیم پیروي کنید که به حق گرایش داشت و از مشرکان نبود
مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
__________________________________________________
میگویند. [.....] « سیاتیک » 1) عرق النساء یک نوع بیماري عصبی است که امروز به آن )
ص: 310
اکنون که میبینید من در دعوت خود صادق و راستگویم، پس از آیین من که همان آیین پاك و بیآلایش ابراهیم است پیروي
بت» کجا و « بت پرست » ، کنید. او هرگز از مشرکان نبود و این که مشرکان عرب خود را بر آیین او میدانند کاملا بیمعنی است
کجا! « شکن
سورة آل عمران( 3): آیۀ 96 ] ...... ص : 310
(آیه 96 )- نخستین خانه مردم! این آیه و آیه بعد به پاسخ دومین ایراد یهود که در باره فضیلت بیت المقدس و برتري آن بر کعبه
نخستین خانهاي که براي مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شده همان است که در سرزمین مکّه » : بوده میپردازد، نخست میفرماید
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّۀَ مُبارَکاً وَ هُديً لِلْعالَمِینَ). ) « است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است
به این ترتیب اگر کعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است جاي تعجب نیست، زیرا نخستین خانه توحید است.
تاریخ و منابع اسلامی هم به ما میگوید که خانه کعبه به دست آدم (ع) ساخته شد و سپس در توفان نوح آسیب دید و به وسیله
ابراهیم خلیل تجدید بنا شد.
جالب این که در آیه فوق خانه کعبه به عنوان خانه مردم معرفی شده و این بیانگر این حقیقت است که آنچه به نام خدا و براي
صفحه 288 از 550
خداست باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خداست براي خدا محسوب میشود.
« مایه هدایت جهانیان » و « مبارك » به دو امتیاز « نخستین پرستشگاه بودن » قابل توجه این که در این آیه براي کعبه علاوه بر امتیاز
بودن آن نیز اشاره شده است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 97 ] ...... ص : 310
فِیهِ آیاتٌ ) « در آن نشانههاي روشن (از جمله) مقام ابراهیم است » : (آیه 97 )- در این آیه به دو امتیاز دیگر آن اشاره کرده میفرماید
بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ).
وَ) « و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود » : و نشانه دیگر آن آرامش و امنیت حاکم بر این شهر است چنانکه قرآن میگوید
مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً).
و براي خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند آنها که توانایی رفتن به » : در جمله بعد دستور حجّ به همه مردم داده میگوید
وَ لِلَّهِ عَلَی ص: 311 ) « سوي آن دارند
النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا)
براي خدا بر » « وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ » .از این دستور تعبیر به یک بدهی و دین الهی شده که بر ذمّه عموم مردم میباشد، زیرا فرموده است
.«... مردم است
فریضه حجّ از زمان آدم (ع) تشریع شده بود، ولی رسمیت یافتن آن بیشتر مربوط به زمان ابراهیم (ع) است.
تنها شرطی که در آیه براي وجوب حج ذکر شده مسأله استطاعت و توانایی است که از جمله داشتن زاد و توشه و مرکب، و توانایی
جسمی را شامل میشود.
ضمنا از آیه فوق استفاده میشود که این قانون مانند سایر قوانین اسلامی اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه همه موظفند آن را
انجام بدهند.
و هر کس کفر بورزد (و حج را ترك کند به خود زیان رسانیده زیرا) » : در پایان آیه براي تأکید و بیان اهمیت مسأله حجّ میفرماید
وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ). ) « خداوند از همه جهانیان بینیاز است
در اصل به معنی پوشانیدن است و از نظر اصطلاح دینی معنی وسیعی دارد و هر گونه مخالفت با حق، چه در مرحله « کفر » واژه
به کار رفته است. « ترك حجّ » عقاید و چه در مرحله دستورات فرعی را شامل میشود، لذا در آیه فوق در مورد
در باره اهمیت فوق العاده حجّ در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله میخوانیم که به علی علیه السّلام فرمود: اي علی! کسی
که حج را ترك کند با این که توانایی دارد کافر محسوب میشود، زیرا خداوند میفرماید: بر مردمی که استطاعت دارند به سوي
خانه خدا بروند لازم است حج به جا بیاورند و کسی که کفر بورزد (آن را ترك کند) به خود زیان رسانیده است، و خداوند از
آنان بینیاز است، اي علی! کسی که حجّ را به تأخیر بیاندازد تا این که از دنیا برود خداوند او را در قیامت یهودي یا نصرانی
محشور میکند!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 98 ] ...... ص : 311
اشاره
صفحه 289 از 550
( (آیه 98
شأن نزول: ..... ص : 311
در مورد نزول این آیه و سه آیه بعد از مجموع آنچه در کتب شیعه و اهل تسنن نقل شده چنین استفاده میشود که: یکی از یهودیان
به نام ص: 312
که پیرمردي تاریکدل و در کفر و عناد کم نظیر بود، روزي از کنار مجمع مسلمانان میگذشت، دید جمعی از « شاس بن قیس »
که سالها با هم جنگهاي خونینی داشتند، مجلس انسی به وجود آوردهاند، با خود گفت اگر اینها تحت « خزرج » و « اوس » طایفه
رهبري محمد صلّی اللّه علیه و آله از همین راه پیش روند موجودیت یهود بکلی در خطر میافتد در این حال یکی از جوانان یهودي
محلی که جنگ شدید اوس و خزرج در آن نقطه واقع شد) را به ) « بغاث » را دستور داد که به جمع آنها بپیوندد، و حوادث خونین
یاد آنها بیاورد.
اتفاقا این نقشه، مؤثر واقع گردید و جمعی از مسلمانان از شنیدن این جریان به گفتگو پرداختند، چیزي نمانده بود که آتش خاموش
شده دیرین بار دیگر شعلهور گردد.
خبر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید، فورا با جمعی از مهاجرین به سراغ آنها آمد، و با اندرزهاي مؤثر و سخنان تکان دهنده خود
آنها را بیدار ساخت.
جمعیت چون سخنان آرام بخش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را شنیدند، سلاحها را بر زمین گذاشته، و دانستند این از نقشههاي
دشمنان اسلام بوده است، و صلح و صفا و آشتی بار دیگر کینههایی را که میخواست زنده شود شستشو داد.
در این هنگام چهار آیه نازل شد که در دو آیه نخست، یهودیان اغواکننده را نکوهش میکند، و در دو آیه بعد به مسلمانان هشدار
میدهد.
تفسیر: ..... ص : 312
نفاقافکنان- در این آیه نخست روي سخن را به اهل کتاب (یهود) نموده و خداوند به پیغمبرش فرمان میدهد که با زبان ملامت و
سرزنش از آنها بپرسد انگیزه آنها در کفر ورزیدن به آیات خدا چیست؟ در حالی که میدانند خداوند از اعمال آنان آگاه است.
قُلْ یا أَهْلَ ) « بگو: اي اهل کتاب! چرا به آیات خدا کفر میورزید با آن که خدا گواه است بر اعمالی که انجام میدهید » : میفرماید
الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما تَعْمَلُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 99 ] ...... ص : 312
بگو: اي اهل کتاب! چرا افرادي را که ایمان آوردهاند از راه خدا باز » : (آیه 99 )- در این آیه آنها را ملامت میکند و میفرماید
میدارید و میخواهید ص: 313
قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُ دُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ ) « این راه را کج سازید در حالی که شما (به درستی این راه) گواه هستید
تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ).
چرا علاوه بر انحراف خود بار سنگینی مسؤولیت انحراف دیگران را نیز بر دوش میکشید؟ در حالی که شما باید نخستین دستهاي
صفحه 290 از 550
گویید، زیرا بشارت ظهور این پیامبر قبلا در کتب شما داده شده و شما گواه بر آنید. « لبیک » باشید که این منادي الهی را
وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ). ) « خداوند هرگز از اعمال شما غافل نیست » : در پایان آیه آنها را تهدید میکند که
سورة آل عمران( 3): آیۀ 100 ] ...... ص : 313
(آیه 100 )- در این آیه روي سخن را به مسلمانان اغفال شده کرده میگوید:
اي کسانی که ایمان آوردهاید! اگر از جمعی از اهل کتاب (که کارشان نفاق افکنی و شعلهور ساختن آتش کینه و عداوت در میان »
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا ) « شماست) اطاعت کنید شما را پس از ایمان آوردن به کفر باز میگردانند
الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ کافِرِینَ).
بنابراین به وسوسههاي آنها ترتیب اثر ندهید و اجازه ندهید در میان شما نفوذ کنند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 101 ] ...... ص : 313
و چگونه ممکن است شما کافر شوید با این که (در دامان وحی » : (آیه 101 )- در این آیه به صورت تعجب از مؤمنان سؤال میکند
وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ ) « قرار گرفتهاید) و آیات خدا بر شما خوانده میشود و پیامبر او در میان شماست
فِیکُمْ رَسُولُهُ).
بنابراین، اگر دیگران گمراه شوند زیاد جاي تعجب نیست، تعجب در این است افرادي که پیامبر را در میان خود میبینند و دائما با
عالم وحی در تماس هستند چگونه ممکن است گمراه گردند و مسلما اگر چنین اشخاصی گمراه شوند مقصر اصلی خود آنها
هستند و مجازاتشان بسیار دردناك خواهد بود.
در پایان آیه به مسلمانان توصیه میکند که براي نجات خود از وسوسههاي دشمنان، و براي هدایت یافتن به صراط مستقیم، دست
به دامن لطف پروردگار ص: 314
و هر کس به خدا تمسک جوید به راه مستقیم هدایت شده » : بزنند، و به ذات پاك او و آیات قرآن مجید متمسک شوند، میفرماید
وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ). ) « است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 102 ] ...... ص : 314
اشاره
( (آیه 102
شأن نزول: ..... ص : 314
در برابر « اسعد بن زراره » و « ثعلبۀ بن غنم » به نام « خرزج » و « اوس » در شأن نزول این آیه و آیه بعد گفتهاند: روزي دو نفر از قبیله
گفت: خزیمۀ بن ثابت « ثعلبه » ، یکدیگر قرار گرفتند، و هر کدام افتخاراتی را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود بر میشمرد
(ذو الشهادتین) و حنظله (غسیل الملائکۀ) که هر کدام از افتخارات مسلمانانند، از ما هستند، و همچنین عاصم بن ثابت، و سعد بن
صفحه 291 از 550
معاذ از ما میباشند.
که از طایفه خزرج بود گفت: چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگی انجام دادند: « اسعد بن زراره » در برابر او
رئیس و خطیب مردم مدینه از ماست. « سعد بن عباده » ابی بن کعب، و معاذ بن جبل، و زید بن ثابت، و أبو زید، به علاوه
کم کم کار به جاي باریک کشید، و قبیله دو طرف از جریان آگاه شدند، و دست به اسلحه کرده، در برابر یکدیگر قرار گرفتند،
بیم آن میرفت که بار دیگر آتش جنگ بین آنها شعلهور گردد و زمین از خون آنها رنگین شود! خبر به پیامبر رسید، حضرت فورا
به محل حادثه آمد، و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناك پایان داد، و صلح و صفا را در میان آنها برقرار نمود. آیه
نازل گردید و به صورت یک حکم عمومی همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدي دعوت به اتحاد نمود.
تفسیر: ..... ص : 314
دعوت به تقوي- در این آیه نخست دعوت به تقوي شده است تا مقدمهاي براي دعوت به سوي اتحاد باشد، در حقیقت دعوت به
اتحاد بدون استمداد از یک ریشه اخلاقی و عقیدهاي بیاثر و یا بسیار کماثر است، به همین دلیل در این آیه کوشش شده است تا
عوامل ایجاد کننده اختلاف و پراکندگی در پرتو ایمان و تقوي تضعیف گردند. لذا افراد با ایمان را مخاطب ساخته، میگوید:
ص: 315
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ ) « اي کسانی که ایمان آوردهاید! آن گونه که حق تقوي و پرهیزکاري است از خدا بپرهیزید »
تُقاتِهِ).
آخرین و عالیترین درجه پرهیزکاري است، که پرهیز از هر گونه گناه و عصیان و تعدي و انحراف از حق و نیز اطاعت « حق تقوي »
از فرمان خداوند و شکر نعمتهاي او را شامل میشود.
در پایان آیه به طایفه اوس و خزرج و همه مسلمانان جهان هشدار میدهد که به هوش باشند، تا عاقبت و پایان کار آنها به بدبختی
نگراید، لذا با تأکید میفرماید:
باید گوهر ایمان را تا پایان عمر حفظ کنید (وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ). « و از دنیا نروید مگر این که مسلمان باشید »
سورة آل عمران( 3): آیۀ 103 ] ...... ص : 315
باشد مطرح شده، « مسأله اتحاد و مبارزه با هر گونه تفرقه » (آیه 103 )- دعوت به سوي اتحاد! در این آیه بحث نهایی که همان
وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا). ) « و همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید، و از هم پراکنده نشوید » : میفرماید
ریسمان الهی) مفسران احتمالات مختلفی ذکر کردهاند و در روایات اسلامی نیز تعبیرات گوناگونی دیده ) « بِحَبْلِ اللَّهِ » در باره
هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاك خداوند است، « ریسمان الهی » میشود ولی هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند زیرا منظور از
خواه این وسیله اسلام باشد، یا قرآن، یا پیامبر و اهل بیت او.
« پراکندگی » سپس قرآن به نعمت بزرگ اتحاد و برادري اشاره کرده و مسلمانان را به تفکر در وضع اندوهبار گذشته، و مقایسه آن
و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او در » : دعوت میکند، میگوید « وحدت » با این
وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ ) « میان دلهاي شما الفت ایجاد کرد، و به برکت نعمت او برادر شدید
فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً).
با این تعبیر، اشاره به « خدا در میان دلهاي شما الفت ایجاد کرد » : در اینجا مسأله تألیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده میگوید
صفحه 292 از 550
، یک معجزه اجتماعی اسلام نموده، زیرا اگر سابقه دشمنی و عداوت پیشین عرب را درست بررسی کنیم برگزیده تفسیر نمونه، ج 1
ص: 316
خواهیم دید که چگونه یک موضوع جزئی و ساده کافی بود آتش جنگ خونین در میان آنها بیفروزد و ثابت میگردد که از طرق
عادي امکان پذیر نبود که از چنان ملت پراکنده و نادان و بیخبر، ملتی واحد و متحد و برادر بسازند.
اهمیت وحدت و برادري در میان قبایل کینهتوز عرب حتی از نظر دانشمندان و مورّخان غیر مسلمان مخفی نمانده و همگی با
شما در گذشته در لبه گودالی از آتش بودید که هر آن ممکن بود در آن » : اعجاب فراوان از آن یاد کردهاند! سپس قرآن میافزاید
وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها). ) « سقوط کنید و همه چیز شما خاکستر گردد
بود رهنمون ساخت. « برادري و محبت » اما خداوند شما را نجات داد و از این پرتگاه به نقطه امن و امانی که همان نقطه
آتش) در آیه فوق کنایه از جنگها و نزاعهایی بوده که هر لحظه در دوران جاهلیت به بهانهاي در میان اعراب شعلهور میشد. ) « نار »
کَذلِکَ ) « خداوند این چنین آیات خود را بر شما روشن میسازد شاید قبول هدایت کنید » : در پایان آیه براي تأکید بیشتر میگوید
یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).
بنابر این، هدف نهایی هدایت و نجات شماست، پس باید به آنچه گفته شد اهمیت فراوان دهید.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 104 ] ...... ص : 316
همواره در میان شما مسلمانان باید امتی باشند که این » : (آیه 104 )- دعوت به حق و مبارزه با فساد! در این آیه دستور داده شده که
وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّۀٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ ) « دو وظیفه بزرگ اجتماعی را انجام دهند: مردم را به نیکیها دعوت کنند، و از بدیها باز دارند
یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ).
وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ). ) « و آنها همان رستگارانند » و در پایان آیه تصریح میکند که فلاح و رستگاري تنها از این راه ممکن است
پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله در ضمن یک مثال جالب، منطقی بودن وظیفه امر ص: 317
به معروف و نهی از منکر را مجسم ساخته و حق نظارت فرد بر اجتماع را یک حق طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشتهاست، بر شمرده
یک فرد گنهکار، در میان مردم همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود، و هنگامی که در وسط دریا قرار » : و میفرماید
گیرد تبري برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد، و هر گاه به او اعتراض کنند، در جواب بگوید من در
سهم خود تصرف میکنم! اگر دیگران او را از این عمل خطرناك باز ندارند؟ طولی نمیکشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ
.« کرده و یکباره همگی در دریا غرق میشوند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 105 ] ...... ص : 317
و مانند کسانی نباشید که » : (آیه 105 )- در این آیه مجددا پیرامون مسأله اتحاد و پرهیز از تفرقه و نفاق بحث میکند، میفرماید
وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا). ) « پراکنده شدند و اختلاف کردند
اصرار قرآن در این آیات در باره اجتناب از تفرقه و نفاق، اشاره به این است که این حادثه در آینده در اجتماع آنها وقوع خواهد
یافت زیرا هر کجا قرآن در ترساندن از چیزي زیاد اصرار نموده اشاره به وقوع و پیدایش آن میباشد.
کسانی که با بودن ادله روشن در دین چنان اختلاف کنند به عذاب عظیم و دردناکی گرفتار » : لذا در پایان آیه میفرماید
مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ). ) « میگردند
صفحه 293 از 550
جامعهاي که اساس قدرت و ارکان همبستگیهاي آنان با تیشههاي تفرقه در هم کوبیده شود، سرزمین آنان براي همیشه جولانگاه
بیگانگان و قلمرو حکومت استعمارگران خواهد بود، راستی چه عذاب بزرگی است!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 106 ] ...... ص : 317
(آیه 106 )- چهرههاي نورانی و تاریک! به دنبال هشداري که در آیات سابق در باره تفرقه و نفاق و بازگشت به آثار دوران کفر و
جاهلیت داده شد در این آیه و آیه بعد به نتایج نهایی آن اشاره میکند که چگونه کفر موجب رو سیاهی و اسلام، و ایمان موجب
یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ ) « در روز رستاخیز چهرههایی سفید و نورانی و چهرههایی تاریک و سیاه خواهد بود » : رو سفیدي است، میفرماید
وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ).
سپس میفرماید: به آنها که چهرههاي سیاه و تاریک دارند گفته میشود: ص: 318
فَأَمَّا الَّذِینَ ) ؟« چرا بعد از ایمان، راه کفر را پیمودید (؟) و چرا بعد از اتحاد در پرتو اسلام، راه نفاق و جاهلیت را پیش گرفتید »
اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ).
« پس (اکنون) بچشید عذاب را در برابر آنچه کفر ورزیدید » : در پایان آیه به عذابی که در انتظار آنهاست اشاره کرده، میگوید
(فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 107 ] ...... ص : 318
(آیه 107 )- ولی در مقابل مؤمنان متحد غرق در دریاي رحمت الهی خواهند بود و جاودانه در آن زندگی آرامبخش به سر میبرند
چنانکه قرآن میگوید:
وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ ) « و اما آنها که چهرههایشان سفید شده در رحمت خداوند خواهند بود، و جاودانه در آن میمانند »
فَفِی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 108 ] ...... ص : 318
(آیه 108 )- این آیه اشاره به بحثهاي مختلف گذشته در باره اتحاد و اتفاق و ایمان و کفر و امر به معروف و نهی از منکر و نتایج و
عواقب آنها کرده میفرماید:
تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ). ) « اینها آیات خداست که به حق بر تو میخوانیم »
و خداوند (هیچ گاه) ستمی » سپس میافزاید: آنچه بر اثر تخلف از این دستورات دامنگیر افراد میشود، نتیجه اعمال خود آنهاست
وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعالَمِینَ). ) « براي (احدي از) جهانیان نمیخواهد
بلکه این آثار شوم، همان است که با دست خود براي خود فراهم ساختند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 109 ] ...... ص : 318
و (چگونه ممکن است خدا ستم کند در » : (آیه 109 )- این آیه مشتمل دلیل بر عدم صدور ظلم و ستم از ناحیه خداست، میفرماید
و به فرمان او است (وَ لِلَّهِ ما « حالی که) آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست و همه کارها به سوي او باز میگردد
فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).
صفحه 294 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 110 ] ...... ص : 318
(آیه 110 )- باز هم مبارزه با فساد و دعوت به حق! در این آیه بار دیگر به مسأله امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا باز
شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید (چه این که) امر به معروف میکنید و نهی از منکر، و » : گشته و میفرماید
کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّۀٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ ص: 319 ) « به خدا ایمان دارید
بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ)
ذکر گردیده، و این « امر به معروف و نهی از منکر کردن، و ایمان بخدا داشتن » .جالب این که دلیل بهترین امت بودن مسلمانان
میرساند که اصلاح جامعه بشري بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نیست. به علاوه انجام این دو فریضه، ضامن
گسترش ایمان و اجراي همه قوانین فردي و اجتماعی میباشد و ضامن اجرا عملا بر خود قانون مقدم است.
اگر اهل » سپس اشاره میکند که مذهبی به این روشنی و قوانینی با این عظمت منافعش براي هیچ کس قابل انکار نیست، بنابراین
کتاب (یهود و نصاري) ایمان بیاورند به سود خودشان است (اما متأسفانه تنها) اقلیتی از آنها پشت پا به تعصبهاي جاهلانه زدهاند و
وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ ) « اسلام را با آغوش باز پذیرفتهاند در حالی که اکثریت آنها از تحت فرمان پروردگار خارج شدهاند
خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 111 ] ...... ص : 319
اشاره
( (آیه 111
شأن نزول: .... ص : 319
در شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: هنگامی که بعضی از بزرگان روشن ضمیر یهود همچون عبد اللّه بن سلام با یاران خود
آیین پیشین را ترك گفته و به آیین اسلام گرویدند، جمعی از رؤساي یهود به نزد آنها آمدند و زبان به سرزنش و ملامت آنان
گشودند و حتی آنها را تهدید کردند که چرا آیین پدران و نیاکان خود را ترك گفته و اسلام آوردهاند؟ آیه به عنوان دلداري و
بشارت به آنها و سایر مسلمانان نازل گردید.
تفسیر: ..... ص : 319
این آیه و آیه بعد در حقیقت متضمن چند پیشگویی و بشارت مهم به مسلمانان است که همه آنها در زمان پیامبر اکرم صلّی اللّه
علیه و آله عملی گردید:
لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا ) « اهل کتاب هیچ گاه نمیتوانند ضرر مهمی به شما (مسلمانان) برسانند، و زیانهاي آنها جزئی و زود گذر است » -1
أَذيً).
صفحه 295 از 550
هر گاه در جنگ با شما رو برو شوند سر انجام شکست خواهند خورد و پیروزي نهایی از آن شما (مسلمانان) است و کسی به » -2
وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ). ) « حمایت از آنان بر نخواهد خاست
ص: 320
سورة آل عمران( 3): آیۀ 112 ] ...... ص : 320
(آیه 112 )- سوم: آنها هیچ گاه روي پاي خود نمیایستند، و همواره ذلیل و بیچاره خواهند بود، مگر این که در برنامه خود تجدید
نظر کنند و راه خدا پیش گیرند یا به دیگران متوسل شوند و موقتا از نیروي آنها استفاده کنند (ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّۀُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا).
طولی نکشید که این سه وعده و بشارت آسمانی در زمان خود پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله تحقق یافت.
سپس در ذیل این جمله میفرماید: تنها در دو صورت است که میتوانند این مهر ذلت را از پیشانی خود پاك کنند، نخست
إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ). ) « بازگشت و پیوند با خدا و ایمان به آیین راستین او »
وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ). ) « و یا وابستگی به مردم و اتکاء به دیگران »
بنابراین، یا باید در برنامه زندگی خود تجدید نظر کنند و به سوي خدا باز گردند و خاطره خیال شیطنت و کینهتوزي را از افکار
خود بشویند، و یا از طریق وابستگی به این و آن به زندگی نفاق آلود خود ادامه دهند.
و در خشم خدا مسکن گزیدهاند، و مهر بیچارگی بر آنها » : سپس قرآن به ذلّتی که یهود بدان گرفتار آمده اشاره کرده، میگوید
وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَۀُ). ) « زده شده
به این ترتیب یهود بر اثر خلافکاریها نخست از طرف دیگران مطرود شدند و به خشم خداوند گرفتار آمدند و سپس تدریجا این
در آمد. « احساس حقارت » موضوع به صورت یک صفت ذاتی
در پایان آیه دلیل این سرنوشت شوم یهودیان را بیان میکند، میفرماید: اگر آنها به چنین سرنوشتی گرفتار شدند، نه به خاطر نژاد و
ذلِکَ ) « چرا که آنها به آیات خدا کفر میورزیدند » ، یا خصوصیات دیگر آنهاست، بلکه به خاطر اعمالی است که مرتکب میشدند
بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ).
و پیامبران را به » و دوم این که: اصرار در کشتن رهبران الهی و پیشوایان خلق و نجات دهندگان بشر یعنی انبیاي پروردگار داشتند
وَ یَقْتُلُونَ ص: 321 ) « ناحق میکشتند
الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ)
.و سوم این که: آلوده به انواع گناهان مخصوصا ظلم و ستم و تعدي به حقوق دیگران و تجاوز به منافع سایر مردم بودهاند و اگر
ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ). ) « به خاطر آن است که گناه کردند و به حقوق دیگران تجاوز مینمودند » چنین ذلیل شدند
و مسلما هر قوم و ملتی که داراي چنین اعمالی باشند سرنوشتی مشابه آنها خواهند داشت.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 113 ] ...... ص : 321
اشاره
( (آیه 113
صفحه 296 از 550
شأن نزول: ..... ص : 321
که از دانشمندان یهود بود با جمع دیگري از آنها اسلام « عبد اللّه بن سلام » در شأن نزول این آیه و دو آیه بعد، گویند هنگامی که
آوردند یهودیان و مخصوصا بزرگان آنها از این حادثه بسیار ناراحت شدند، و در صدد برآمدند که آنها را متهم به شرارت سازند
تا در انظار یهودیان، پست جلوه کنند، و عمل آنها سر مشقی براي دیگران نشود، لذا علماي یهود این اشعار را در میان آنها پخش
کردند که تنها جمعی از اشرار ما به اسلام گرویدهاند! اگر آنها افراد درستی بودند آیین نیاکان خود را ترك نمیگفتند و به ملت
یهود خیانت نمیکردند، آیه نازل شد و از این دسته دفاع کرد.
تفسیر: ..... ص : 321
روح حق جویی اسلام- به دنبال مذمتهاي شدیدي که در ایات گذشته از قوم یهود به عمل آمد، قرآن در این آیه براي رعایت
اهل کتاب » : عدالت و احترام به حقوق افراد شایسته و اعلام این حقیقت که همه آنها را نمیتوان با یک چشم نگاه کرد میگوید
« همه یکسان نیستند، و در برابر افراد تبهکار، کسانی در میان آنها یافت میشوند که در اطاعت خداوند و قیام بر ایمان ثابت قدمند
(لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّۀٌ قائِمَۀٌ).
یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ). ) « پیوسته در دل شب آیات خدا را تلاوت میکنند » : صفت دیگر آنها این است که
وَ هُمْ یَسْجُدُونَ). ) « و در برابر عظمت پروردگار به سجده میافتند » : و در پایان آیه از خضوع آنها یاد میکند و میفرماید
ص: 322
سورة آل عمران( 3): آیۀ 114 ] ...... ص : 322
یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ). ) « به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند » : (آیه 114 )- در این آیه اضافه میکند
وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ). ) « و به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام میکنند »
وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ). ) « و در کارهاي نیک بر یکدیگر سبقت میگیرند »
وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ). ) « آنها از افراد صالح و با ایمان هستند » و بالاخره
سورة آل عمران( 3): آیۀ 115 ] ...... ص : 322
و (این دسته » : (آیه 115 )- در این آیه که در حقیقت مکمل آیات قبل است، به عاقبت افراد صالح و با ایمان اشاره کرده و میفرماید
و پاداش شایسته همه آن را میبینند (وَ ما یَفْعَلُوا مِنْ « از اهل کتاب) آنچه از اعمال نیک انجام میدهند هرگز کفران نخواهد شد
خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ).
یعنی: هر چند در گذشته مرتکب خلافهایی شده باشند اکنون که در روش خود تجدید نظر به عمل آوردهاند و در صف متقین و
پرهیزکاران قرار گرفتهاند، نتیجه اعمال نیک خود را خواهند دید و هرگز از خدا، ناسپاسی نمیبینند! با این که خداوند به همه چیز
وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ). ) « خداوند از پرهیزکاران آگاه است » : آگاهی دارد در پایان آیه میفرماید
بنابراین اعمال نیک آنها، کم باشد یا زیاد، هرگز ضایع نمیشود.
صفحه 297 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 116 ] ...... ص : 322
(آیه 116 )- نقطه مقابل افراد با ایمان و حق جویی که وصف آنها در آیه قبل آمد افراد بیایمان و ستمگري هستند که در این آیه و
آیه بعد توصیف شدهاند.
آنها که راه کفر را پیش گرفتند هرگز نمیتوانند در پناه ثروت و فرزندان متعدد خویش ار مجازات خدا در امان » : نخست میفرماید
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً). ) « بمانند
در این که از امکانات مادي تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده، به خاطر آن است که مهمترین سرمایههاي مادي، یکی نیروي
انسانی است که به عنوان فرزندان ذکر شده است و دیگري سرمایههاي اقتصادي میباشد و بقیه امکانات مادي از این دو سر چشمه
میگیرد. ص: 323
قرآن با صراحت میگوید: امتیازهاي مالی، و قدرت جمعی، به تنهایی نمیتواند در برابر خداوند، امتیازي محسوب شود، و تکیه
کردن بر آنها اشتباه است، مگر هنگامی که در پرتو ایمان و نیت پاك در مسیرهاي صحیح به کار گرفته شوند، در غیر این صورت
أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ). ) « آنها (صاحبان اموال) اصحاب دوزخند و جاودانه در آن خواهند بود »
سورة آل عمران( 3): آیۀ 117 ] ...... ص : 323
(آیه 117 )- در این آیه اشاره به وضع بذل و بخششها و انفاقهاي ریاکارانه آنها نموده و ضمن یک مثال جالب سرنوشت آن را
آنچه آنها در این زندگی دنیا انفاق میکنند همانند باد سوزانی است که به زراعت قومی که بر خود » : تشریح میکند و میگوید
ثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ «َ ستم کردهاند (و در غیر محل یا وقت مناسب کشت نمودهاند) بوزد و آن را نابود سازد
فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ)
.افراد بیایمان و آلوده چون انگیزه صحیحی در انفاق خود ندارند روح خودنمایی و ریاکاري همچون باد سوزان و خشککنندهاي
بر مزرعه انفاق آنها میوزد و آن را بیاثر میسازد.
ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَ هُمْ «َ خداوند به آنها ستمی نکرده، بلکه آنها خودشان ستم به خویشتن کردهاند » : در پایان میفرماید
یَظْلِمُونَ)
.به این ترتیب سرمایههاي خود را بیهوده از بین میبرند، زیرا عمل فاسد جز اثر فاسد چه نتیجهاي میتواند داشته باشد؟
سورة آل عمران( 3): آیۀ 118 ] ...... ص : 323
اشاره
( (آیه 118
شأن نزول: ..... ص : 322
از ابن عباس نقل شده این آیه و دو آیه بعد هنگامی نازل شد که عدهاي از مسلمانان با یهودیان، به سبب قرابت، یا همسایگی، یا
صفحه 298 از 550
حقّ رضاع، و یا پیمانی که پیش از اسلام بسته بودند، دوستی داشتند و به قدري با آنها صمیمی بودند که اسرار مسلمانان را به آنان
میگفتند، بدین وسیله قوم یهود که دشمن سرسخت اسلام و مسلمین بودند و به ظاهر خود را دوست مسلمانان قلمداد میکردند، از
اسرار مسلمانان مطلع میشدند، آیه نازل شد و به آن عده از مسلمانان هشدار داد که چون آنها در دین شما نیستند، نباید آنان را
محرم اسرار خود قرار دهید.
ص: 324
تفسیر: ..... ص : 324
بیگانگان را محرم اسرار خود نسازید- این آیه به دنبال آیاتی که مناسبات مسلمانان را با کفار بیان کرد به یکی از مسائل حساس
اي کسانی که ایمان آوردهاید! غیر از هم مسلکان خود براي » : اشاره کرده و ضمن تشبیه لطیفی به مؤمنان هشدار میدهد، میگوید
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا ) « خود، دوست و همرازي انتخاب نکنید، و بیگانگان را از اسرار و رازهاي درونی خود با خبر نسازید
بِطانَۀً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالًا).
هرگز سوابق دوستی و رفاقت آنها با شما مانع از آن نیست که به خاطر جدایی در مذهب و مسلک آرزوي زحمت و زیان شما را
وَدُّوا ما عَنِتُّمْ). ) « پیوسته علاقه آنها این است که شما در رنج و زحمت باشید » در دل خود نپرورانند، بلکه
آنها براي این که شما از مکنونات ضمیرشان آگاه نشوید، و رازشان فاش نگردد، معمولا در سخنان و رفتار خود مراقبت میکنند، و
قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ ) « آثار عداوت و دشمنی از لابلاي سخنان آنها آشکار است » با احتیاط و دقت حرف میزنند، ولی با وجود این
أَفْواهِهِمْ).
خلاصه این که خداوند بدین وسیله طریقه شناسایی باطن دشمنان را نشان داده، و از ضمیر باطن و راز درونیشان خبر میدهد و
وَ ما تُخْفِی ) « آنچه از عداوت و دشمنی در دل خود پنهان کردهاند، به مراتب از آنچه بر زبان میآورند بزرگتر است » : میفرماید
صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ).
به وسیله آن میتوانید دوست خود را از دشمن « ما براي شما این آیات را بیان کردیم، که اگر در آن تدبّر کنید » : سپس اضافه نموده
تمیز دهید، و راه نجات را از شرّ دشمنان پیدا کنید (قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 119 ] ...... ص : 324
شما اي جمعیت مسلمانان آنان را روي خویشاوندي و یا همجواري و یا به علل دیگر دوست » : (آیه 119 )- در این آیه میفرماید
میدارید، غافل از این که آنها شما را دوست نمیدارند، در حالی که شما به تمام کتابهایی که از طرف خداوند نازل شده (اعم از
ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا ) « کتاب خودتان و کتابهاي آسمانی آنها) ایمان دارید، ولی آنان به کتاب آسمانی شما ایمان ندارند
یُحِبُّونَکُمْ ص: 325
وَ تُؤْمِنُونَ بِالْکِتابِ کُلِّهِ)
این دسته از اهل کتاب منافق هستند، چون با شما ملاقات کنند، میگویند » : .سپس قرآن چهره اصلی آنها را معرفی کرده، میگوید
ما ایمان داریم و آیین شما را تصدیق میکنیم، ولی چون تنها شوند، از شدت کینه و عداوت و خشم سر انگشتان خود را به دندان
وَ إِذا لَقُوکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ). ) « میگیرند
و این غصّه تا روز مرگ دست از شما برنخواهد داشت (قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ). « بگو: با همین خشمی که دارید، بمیرید » ! اي پیامبر
صفحه 299 از 550
إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ). ) « زیرا خداوند از اسرار درون سینهها باخبر است » شما از وضع آنها آگاه نبودید، و خدا آگاه است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 120 ] ...... ص : 325
اگر فتح و پیروزي و پیشامد خوبی براي شما رخ » (آیه 120 )- در این آیه یکی از نشانههاي کینه و عداوت آنها بازگو شده است که
إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَ نَۀٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ ) « دهد، آنها ناراحت میشوند، و چنانچه حادثه ناگواري براي شما رخ دهد خوشحال میشوند
تُصِبْکُمْ سَیِّئَۀٌ یَفْرَحُوا بِها).
اما اگر در برابر کینهتوزیهاي آنها استقامت کنید، و پرهیزکار و خویشتن دار باشید، آنان نمیتوانند به وسیله نقشههاي خائنانه خود »
وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُ رُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما ) « به شما لطمهاي وارد کنند، زیرا خداوند به آنچه میکنید کاملا احاطه دارد
یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 121 ] ...... ص : 325
نازل شده. « احد » (آیه 121 )- از این به بعد آیاتی شروع میشود که در باره یک حادثه مهم و پردامنه اسلامی یعنی جنگ
به خاطر بیاور اي پیامبر! آن » : در آغاز اشاره به بیرون آمدن پیامبر از مدینه براي انتخاب لشکرگاه در دامنه احد کرده و میگوید
روز را که صبحگاهان از مدینه از میان بستگان و اهل خود بیرون آمدي تا براي مؤمنان پایگاههایی براي نبرد با دشمن آماده سازي
وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ). ص: ) « و خداوند شنوا و داناست
326
از « بنو سلمه » در آن هنگام دو طایفه از مسلمانان (که طبق نقل تواریخ » : سپس به گوشه دیگري از این ماجرا اشاره کرده میفرماید
إِذْ هَمَّتْ ) « از قبیله خزرج بودند) تصمیم گرفتند که سستی به خرج دهند و از وسط راه به مدینه باز گردند « بنو حارثه » قبیله اوس و
طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا).
بودند و پیامبر با نظر آنها مخالفت کرده بود، اما چنانکه « جنگ در شهر » علت این تصمیم شاید این بود که آنها از طرفداران نظریه
از ذیل آیه استفاده میشود آن دو طایفه به زودي از تصمیم خود بازگشتند، و به همکاري با مسلمانان ادامه دادند، لذا قرآن
وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ ) « خداوند یاور و پشتیبان این دو طایفه بود و افراد با ایمان باید بر خدا تکیه کنند » : میگوید
.«1» ( الْمُؤْمِنُونَ
سورة آل عمران( 3): آیۀ 123 ] ...... ص : 326
(آیه 123 )- از اینجا به بعد آیاتی است که براي تقویت روحیه، شکستخورده مسلمانان در یک حالت بحرانی نازل گردید، نخست
در آن اشاره به پیروزي چشمگیر مسلمانان در میدان بدر شده تا با یادآوري آن خاطره، به آینده خویش دلگرم شوند و لذا
خداوند شما را در بدر پیروزي داد در حالی که نسبت به دشمن ضعیف، و از نظر عده و تجهیزات قابل مقایسه با آنها » : میفرماید
وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّۀٌ). ) « نبودید
عدد شما 313 نفر با تجهیزات کم، و مشرکان بیش از هزار نفر و با تجهیزات فراوان بودند.
حال که چنین است، از خدا بپرهیزید، و از تکرار مخالفت فرمان پیشواي خود، یعنی پیامبر اجتناب کنید تا شکر نعمتهاي گوناگون »
فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ). ) « او را بجاي آورده باشید
صفحه 300 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 124 ] ...... ص : 326
در آن هنگام که تو، به » : (آیه 124 )- سپس خاطره یاري مسلمانان را در میدان بدر به وسیله فرشتگان یادآوري کرده و میگوید
مؤمنان میگفتی: آیا کافی نیست پروردگارتان شما را به سه هزار نفر از فرشتگان که (از آسمان) فرود آیند
__________________________________________________
مطالعه فرمایید. « تفسیر نمونه » 1) مشروح ماجراي احد را ذیل همین آیه در )
ص: 327
إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَۀِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَۀِ مُنْزَلِینَ). ) !« یاري کند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 125 ] ...... ص : 327
آري! امروز هم اگر استقامت به خرج دهید و به استقبال سپاه قریش بشتابید، و تقوا را پیشه کنید، و مانند روز گذشته، » -( (آیه 125
با فرمان پیامبر مخالفت ننمایید، اگر در این حال مشرکان به سرعت به سوي شما برگردند، خداوند به وسیله پنج هزار نفر از
بَلی إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا ) « فرشتگان که همگی داراي نشانههاي مخصوصی هستند شما را یاري خواهد کرد
یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَۀِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَۀِ مُسَوِّمِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 126 ] ...... ص : 327
اما توجه داشته باشید که آمدن فرشتگان به یاري شما، تنها براي تشویق و بشارت و اطمینان خاطر و تقویت روحیه » -( (آیه 126
هم راه پیروزي را میداند و « شماست، و گر نه پیروزي تنها از ناحیه خداوندي است که بر همه چیز قادر و در همه کار حکیم است
هم قدرت بر اجراي آن دارد (وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْري لَکُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 127 ] ...... ص : 327
این که به شما وعده داده شده است که فرشتگان را در برخورد جدید با دشمن به یاري » : (آیه 127 )- در این آیه خداوند میفرماید
لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ ) « شما بفرستد، براي این است که قسمتی از پیکر لشکر مشرکان را قطع کند، و آنها را با ذلّت و رسوایی باز گرداند
الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْ یَکْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خائِبِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 128 ] ...... ص : 327
اشاره
( (آیه 128
شأن نزول: ..... ص : 327
صفحه 301 از 550
شکست و آن همه ضربات سخت بر پیکر مسلمین وارد « احد » پس از آن که دندان و پیشانی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در جنگ
چگونه » : شد، پیامبر از آینده مشرکان نگران گردید و پیش خود فکر میکرد چگونه این جمعیت قابل هدایت خواهند بود و فرمود
.« چنین جمعیتی رستگار خواهند شد که با پیامبر خود چنین رفتار میکنند در حالی که وي آنها را به سوي خدا دعوت میکند
آیه نازل شد و به پیامبر دلداري داد که تو مسؤول هدایت آنها نیستی بلکه تنها موظف به تبلیغ آنها میباشی.
تفسیر: ..... ص : 327
در تفسیر این آیه سخن بسیار رفته است ولی این موضوع مسلم است ص: 328
که پس از جنگ احد نازل شده و مربوط به حوادث آن است.
در باره سرنوشت (کافران یا مؤمنان فراري از جنگ) کاري از دست تو ساخته نیست مگر این که خدا » : به هر حال آیه میگوید
لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ) « بخواهد آنها را ببخشد یا به خاطر ستمی که کردهاند مجازاتشان کند
ظالِمُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 129 ] ...... ص : 328
(آیه 129 )- این آیه در حقیقت تأکیدي است براي آیه قبل، میگوید:
و آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست، هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) میبخشد و هر کس را بخواهد مجازات »
وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ). ) « میکند
و رحمت او بر غضب او پیشی میگیرد (وَ اللَّهُ « او آمرزنده و مهربان است » سپس میافزاید: در عین حال که مجازات او شدید است
غَفُورٌ رَحِیمٌ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 130 ] ...... ص : 328
(آیه 130 )- تحریم رباخواري! این آیه و هشت آیه بعد از آن محتوي یک سلسله برنامههاي اقتصادي، اجتماعی و تربیتی است. در
یا أَیُّهَا ) « اي کسانی که ایمان آوردهاید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید » : این آیه روي سخن را به مؤمنان کرده، میفرماید
الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَۀً).
عرب در زمان جاهلیت آلودگی شدیدي به رباخواري داشت، به همین دلیل قرآن براي ریشهکن ساختن رباخواري حکم تحریم را
تدریجا و در چهار مرحله بیان کرده است:
به یک پند اخلاقی قناعت شده. « ربا » -1 در آیه 39 سوره روم در باره
به عنوان یک عادت زشت یهود مورد سرزنش قرار گرفته است. « ربا » -2 در آیه 161 سوره نساء
-3 در آیات 275 تا 279 سوره بقره، نیز هر گونه رباخواري را ممنوع و در حکم جنگ با خدا ذکر نموده است.
-4 و بالاخره در آیه مورد بحث، حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده، امّا تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است
اشاره شده است. ص: 329
این است که سرمایه به شکل تصاعدي در مسیر ربا سیر کند یعنی سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه « ربا فاحش » منظور از
صفحه 302 از 550
ضمیمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گیرند.
وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ). ) « اگر میخواهید رستگار شوید باید تقوي را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید » : در پایان آیه میفرماید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 131 ] ...... ص : 329
(آیه 131 )- در این آیه، مجددا روي حکم تقوي تأکید کرده، میفرماید:
وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ). ) « و از آتشی بپرهیزید، که براي کافران آماده شده است »
استفاده میشود که اصولا رباخواري با روح ایمان سازگار نیست و رباخواران از آتشی که در انتظار کافران است « کافرین » از تعبیر
سهمی دارند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 132 ] ...... ص : 329
فرمان خدا » : (آیه 132 )- تهدید آیه قبل با تشویقی که در این آیه براي مطیعان و فرمانبرداران ذکر شده تکمیل میگردد، میفرماید
وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ). ) « و پیامبر را اطاعت کنید و رباخواري را ترك گویید تا مشمول رحمت الهی شوید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 133 ] ...... ص : 329
(آیه 133 )- مسابقه در مسیر سعادت! به دنبال آیات گذشته که بدکاران را تهدید به مجازات آتش و نیکوکاران را تشویق به
رحمت الهی میکرد، در این آیه کوشش و تلاش نیکوکاران را تشبیه به یک مسابقه معنوي کرده که هدف نهایی آن آمرزش الهی
وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ ) « براي رسیدن به آمرزش الهی بر یکدیگر سبقت بگیرید » : و نعمتهاي جاویدان بهشت است، میفرماید
رَبِّکُمْ).
از آنجا که رسیدن به هر مقام معنوي بدون آمرزش و شستشوي از گناه ممکن نیست، هدف این مسابقه معنوي در درجه اول
وَ جَنَّۀٍ عَرْضُ هَا السَّماواتُ وَ ) « بهشتی که وسعت آن، پهنه آسمانها و زمین است » مغفرت و دومین هدف آن بهشت قرار داده شده
الْأَرْضُ).
أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ). ) « این بهشت، با آن عظمت، براي پرهیزکاران آماده شده است » : در پایان آیه تصریح میکند که
ص: 330
سورة آل عمران( 3): آیۀ 134 ] ...... ص : 330
(آیه 134 )- سیماي پرهیزکاران! از آنجا که در آیه قبل وعده بهشت جاویدان به پرهیزکاران داده شده در این آیه پرهیزکاران را
معرفی میکند و پنج صفت از اوصاف عالی و انسانی براي آنها ذکر نموده است:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی ) « آنها در همه حال انفاق میکنند چه موقعی که در راحتی و وسعتند و چه زمانی که در پریشانی و محرومیتند » -1
السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ).
ذکر شده، زیرا این آیات نقطه مقابل صفاتی را که در باره « انفاق » جالب توجه این که در اینجا نخستین صفت برجسته پرهیزکاران
رباخواران و استثمارگران در آیات قبل ذکر شد، بیان میکند، به علاوه گذشت از مال و ثروت آن هم در حال خوشی و تنگدستی
روشنترین نشانه مقام تقواست.
صفحه 303 از 550
وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ). ) « آنها بر خشم خود مسلّطند » -2
وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ). ) « آنها از خطاي مردم میگذرند » -3
فرو بردن خشم بسیار خوب است اما به تنهایی کافی نیست زیرا ممکن است کینه و عداوت را از قلب انسان ریشه کن نکند، در این
توأم گردد. « عفو و بخشش » با « کظم غیظ » حال براي پایان دادن به حالت عداوت باید
وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ). ) « و خداوند نیکوکاران را دوست دارد » -4 آنها نیکوکارند
در اینجا اشاره به مرحله عالیتر از عفو شده، که انسان با نیکی کردن در برابر بدي (آنجا که شایسته است) ریشه دشمنی را در دل
طرف بسوزاند و قلب او را نسبت به خویش مهربان گرداند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 135 ] ...... ص : 330
و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا میافتند و براي گناهان خود طلب » : (آیه 135 )- پنجم
وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَۀً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ). ) « آمرزش میکنند
از آیه فوق استفاده میشود که انسان تا به یاد خداست مرتکب گناه نمیشود، اما این فراموشکاري و غفلت در افراد پرهیزکار دیري
و کیست جز خدا که گناهان را ص: » نمیپاید، به زودي به یاد خدا میافتند و گذشته را جبران میکنند
331
وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ). ) ؟« ببخشد
وَ لَمْ ) « آنها هرگز با علم و آگاهی بر گناه خویش اصرار نمیورزند و تکرار گناه نمیکنند » : در پایان آیه براي تأکید میگوید
یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 136 ] ...... ص : 331
آنها پاداششان آمرزش » : (آیه 136 )- در این آیه پاداش پرهیزکارانی که صفات آنها در دو آیه گذشته آمد توضیح داده، میگوید
پروردگار و بهشتهایی است که از زیر درختانش نهرها جاري است (و لحظهاي آب از آنها قطع نمیشود) بهشتی که بطور جاودان
أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها). ) « در آن خواهند بود
وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ). ) « این چه پاداش نیکی است براي آنها که اهل عمل هستند » : و در پایان آیه میگوید
نه افراد واداده و تنبل که همیشه از تعهدات و مسؤولیتهاي خویش میگریزند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 137 ] ...... ص : 331
(آیه 137 )- بررسی تاریخ گذشتگان! قرآن مجید پیوند فکري و فرهنگی نسل حاضر با گذشتگان براي درك حقایق، لازم و
ضروري میداند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسؤولیت آیندگان روشن میشود، در آیه
خداوند سنتهایی در اقوام گذشته داشته که این سنن هرگز جنبه اختصاصی ندارد و به صورت یک سلسله » : مورد بحث میفرماید
قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ). ) « قوانین حیاتی در باره همگان اجرا میشود
در این سنن پیشرفت و تعالی افراد با ایمان و مجاهد و متحد و بیدار پیش بینی شده و شکست و نابودي ملتهاي پراکنده و بیایمان و
آلوده به گناه نیز پیشبینی گردیده که در تاریخ بشریت ثبت است.
صفحه 304 از 550
بروید در روي زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهاي گذشته و » روي این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور میدهد
زمامداران و فراعنه گردنکش و جبار دقت کنید، و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند، و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان
فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ ) ؟« ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سر انجام کار آنها به کجا رسید
الْمُکَذِّبِینَ).
ص: 332
سورة آل عمران( 3): آیۀ 138 ] ...... ص : 332
آنچه در آیات فوق گفته شد بیانیه روشنی است براي همه انسانها و وسیله هدایت و اندرزي » : (آیه 138 )- در این آیه میگوید
هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُديً وَ مَوْعِظَۀٌ لِلْمُتَّقِینَ). ) « است براي همه پرهیزکاران
یعنی در عین این که این بیانات جنبه همگانی و مردمی دارد تنها پرهیزکاران و افراد با هدف از آن الهام میگیرند و هدایت
میشوند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 139 ] ...... ص : 332
اشاره
( (آیه 139
شأن نزول: ..... ص : 332
در مورد نزول این آیه و چهار آیه بعد از آن روایات متعددي وارد شده که از آنها استفاده میشود این چند آیه دنباله آیاتی است
که در باره جنگ احد داشتیم، و این آیات تجزیه و تحلیلی است روي نتایج جنگ احد، زیرا همانطور که گفتیم جنگ احد بر اثر
نافرمانی و عدم انضباط نظامی جمعی از سربازان اسلام، در پایان به شکست انجامید و جمعی از شخصیتها و چهرههاي برجسته
عموي پیامبر، در این میدان شربت شهادت نوشیدند. « حمزه » اسلام از جمله
پیامبر همان شب با یاران خود به میان کشتگان رفت و براي بزرگداشت ارواح شهداء بر سر جنازه یکایک آنها مینشست و اشک
میریخت و طلب آمرزش مینمود، و سپس اجساد همه آنها در دامنه کوه احد در میان اندوه فراوان به خاك سپرده شد، در این
لحظات حساس که مسلمانان نیاز شدید به تقویت روحی و هم استفاده معنوي از نتایج شکست داشتند این آیات نازل گردید.
تفسیر: ..... ص : 332
نتایج جنگ احد- در این آیه به مسلمانان هشدار داده، میگوید افراد بیدار همانطور که از پیروزیها استفاده میکنند از شکستها نیز
درس میآموزند و در پرتو آن نقاط ضعفی را که سر چشمه شکست شده، پیدا میکنند و با برطرف ساختن آن براي پیروزي نهایی
وَ لا تَهِنُوا وَ لا ) « و سست نشوید و غمگین مگردید شما برترید اگر ایمان داشته باشید » : آماده میشوند، لذا آیه شریفه میفرماید
صفحه 305 از 550
تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) یعنی، شکست شما در حقیقت به خاطر از دست دادن روح ایمان و آثار آن بوده.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 140 ] ...... ص : 332
(آیه 140 )- در این آیه درس دیگري براي رسیدن به پیروزي نهایی به ص: 333
إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ ) « اگر به شما جراحتی رسید به آنها هم جراحتی همانند آن رسید » : مسلمانان داده شده است که
قَرْحٌ مِثْلُهُ).
بنابراین، سستی و اندوه شما براي چیست؟! سپس اشاره به یکی از سنن الهی شده است که در زندگی بشر حوادث تلخ و شیرین رخ
تا سنت تکامل از لابلاي این « خداوند این ایام را در میان مردم بطور مداوم گردش میدهد » میدهد که هیچ کدام پایدار نیست، و
حوادث آشکار شود (وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ).
اینها به خاطر آن است که افراد با ایمان، از مدعیان ایمان شناخته » : و سپس اشاره به نتیجه این حوادث ناگوار کرده، میفرماید
وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا). ) « شوند
وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ). ) « و یکی از نتایج این شکست دردناك این بود که شما شهیدان و قربانیانی، در راه اسلام بدهید »
اصولا ملتی که قربانی در راه اهداف مقدس خود ندهد همیشه آنها را کوچک میشمرد اما به هنگامی که قربانی داد هم خود او، و
هم نسلهاي آینده او، به دیده عظمت به آن مینگرند.
وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) و بنابراین از آنها حمایت نخواهد کرد. ) « خداوند ستمگران را دوست نمیدارد » : در پایان آیه میفرماید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 141 ] ...... ص : 333
(آیه 141 )- در این آیه به یکی دیگر از نتایج طبیعی شکست جنگ احد اشاره شده است و آن این که این گونه شکستها نقاط
ضعف و عیوب جمعیتها را آشکار میسازد و وسیله مؤثري است براي شستشوي این عیوب، قرآن میگوید:
خدا میخواست در این میدان جنگ، افراد با ایمان را خالص گرداند و نقاط ضعفشان را به آنها نشان بدهد و کافران را تدریجا »
وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ). ) « نابود سازد
سورة آل عمران( 3): آیۀ 142 ] ...... ص : 333
آیا شما » : (آیه 142 )- در این آیه قرآن با استفاده از حادثه احد براي تصحیح یک اشتباه فکري مسلمانان اقدام میکند و میگوید
چنین پنداشتید که بدون ص: 334
جهاد و استقامت در راه خدا میتوانید در بهشت برین جاي گیرید (شما گمان کردید داخل شدن در آن سعادت معنوي تنها با
انتخاب نام مسلمان و یا عقیده بدون عمل ممکن است؟) در حالی که هنوز خداوند مجاهدان از شما و صابران را مشخص نساخته
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّۀَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ). ) « است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 143 ] ...... ص : 334
(آیه 143 )- بعد از جنگ بدر و شهادت پرافتخار جمعی از مسلمانان عدهاي در جلسات مینشستند و پیوسته آرزوي شهادت
میکردند که اي کاش این افتخار در میدان بدر نصیب ما نیز شده بود، مطابق معمول در میان آنها جمعی صادق بودند و عدهاي
صفحه 306 از 550
متظاهر و دروغگو، اما چیزي طول نکشید که جنگ وحشتناك احد پیش آمد، مجاهدان راستین با شهامت جنگیدند و شربت
شهادت نوشیدند و به آرزوي خود رسیدند اما جمعی از دروغگویان هنگامی که آثار شکست را در ارتش اسلام مشاهده کردند از
و شما تمنّاي مرگ (و شهادت در راه خدا) را پیش از آن » : ترس کشته شدن فرار کردند، این آیه آنها را سرزنش میکند، میگوید
و حاضر نبودید به آن تن در « که با آن رو برو شوید میکردید، سپس آن را با چشم خود دیدید در حالی که به آن نگاه میکردید
دهید، چقدر میان گفتار و کردار شما فاصله است! (وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 144 ] ...... ص : 334
اشاره
( (آیه 144
شأن نزول: ..... ص : 334
این آیه نیز ناظر به یکی دیگر از حوادث جنگ احد است و آن این که: در همان حال که آتش جنگ میان مسلمانان و بتپرستان
به شدت شعلهور بود ناگهان صدایی بلند شد و کسی گفت: محمّد را کشتم ... محمّد را کشتم ...!
جمعی که اکثریت را تشکیل میدادند به دست و پا افتاده و از میدان جنگ به سرعت خارج میشدند، اما در مقابل آنها اقلیتی
فداکار و پایدار همچون علی علیه السّلام و أبو دجانۀ و طلحۀ و بعضی دیگر بودند که بقیه را به استقامت دعوت میکردند.
آیه در این مورد نازل گردید و دسته اول را سخت نکوهش کرد.
ص: 335
تفسیر: ..... ص : 335
فرد پرستی ممنوع- مسأله فرد پرستی یکی از بزرگترین خطراتی است که مبارزات هدفی را تهدید میکند، وابستگی به شخص
معین اگر چه پیامبر خاتم باشد مفهومش پایان یافتن کوشش و تلاش براي پیشرفت، به هنگام از دست رفتن آن شخص است و این
وابستگی یکی از نشانههاي بارز عدم رشد اجتماعی است.
محمّد تنها فرستاده خداست، پیش از او هم فرستادگانی بودند که از دنیا رفتند آیا » : قرآن در آیه مورد بحث با صراحت میگوید
وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ ) ؟« اگر او بمیرد یا کشته شود باید شما سیر قهقرایی کنید؟ و به آیین بت پرستی باز گردید
الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ).
وَ مَنْ ) « آنها که عقبگرد کنند و به دوران کفر و بت پرستی باز گردند تنها به خود زیان میرسانند نه به خدا » : سپس میفرماید
یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً).
زیرا با این عمل نه تنها چرخهاي سعادت خود را متوقف میسازند بلکه آنچه را به دست آوردهاند نیز به سرعت از دست خواهند
داد.
صفحه 307 از 550
در پایان آیه به اقلیتی که در جنگ احد علی رغم همه مشکلات و انتشار خبر شهادت پیغمبر، دست از جهاد برنداشتند اشاره کرده
و کوششهاي آنها را میستاید و آنها را به عنوان شاکران و کسانی که از نعمتها در راه خدا استفاده کردند معرفی میکند میگوید:
وَ سَیَجْزِي اللَّهُ الشَّاکِرِینَ). ) « خداوند این شاکران را پاداش نیک میدهد »
سورة آل عمران( 3): آیۀ 145 ] ...... ص : 335
(آیه 145 )- همان طور که گفتیم شایعه بیاساس شهادت پیامبر در احد عده زیادي از مسلمانان را به وحشت افکند تا آنجا که از
میدان جنگ فرار کردند و حتی بعضی میخواستند از اسلام هم برگردند، در این آیه مجددا براي تنبیه و بیداري این دسته
وَ ما کانَ لِنَفْسٍ ) « مرگ به دست خدا و فرمان اوست و براي هر کس اجلی مقرّر شده است که نمیتواند از آن فرار کند » : میفرماید
أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا).
بنابراین اگر پیامبر در این میدان شربت شهادت مینوشید چیزي جز انجام ص: 336
یافتن یک سنت الهی نبود.
از سوي دیگر فرار از میدان جنگ نمیتواند از فرا رسیدن اجل جلوگیري کند همانطور که شرکت در میدان جهاد نیز اجل انسان
را جلو نمیاندازد.
اگر هدف کسی تنها نتیجههاي مادي و دنیوي باشد (و » در پایان آیه میفرماید: سعی و کوشش انسان هیچ گاه ضایع نمیشود
همانند بعضی از رزمندگان احد تنها به خاطر غنیمت تلاش کند) بالاخره بهرهاي از آن به دست میآورد اما اگر هدف عالیتر بود، و
وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ) « کوششها در مسیر حیات جاویدان و فضایل انسانی به کار افتاد، باز به هدف خود خواهد رسید
مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها).
بنابراین، حالا که رسیدن به دنیا یا آخرت هر دو نیازمند به کوشش است، پس چرا انسان سرمایههاي وجودي خود را در مسیر دوم
که یک مسیر عالی و پایدار است به کار نیندازد؟
وَ سَنَجْزِي الشَّاکِرِینَ). ) « پاداش شاکران را به زودي خواهیم داد » سپس بار دیگر تأکید میکند که
سورة آل عمران( 3): آیۀ 146 ] ...... ص : 336
(آیه 146 )- مجاهدان پیشین! به دنبال حوادث احد با یادآوري شجاعت و ایمان و استقامت مجاهدان و یاران پیامبران گذشته
مسلمانان را به شجاعت و فداکاري و پایداري تشویق میکند و در ضمن آن دستهاي را که از میدان احد فرار کردند سرزنش
پیامبران بسیاري بودند که خدا پرستان مبارزي در صف یاران آنها قرار داشتند، آنها هیچ گاه در برابر آنچه » : مینماید و میگوید
وَ کَأَیِّنْ ) « (از تلفات سنگین و جراحات سخت) در راه خدا به آنان میرسید سست نشدند و ناتوان نگردیدند و تن به تسلیم ندادند
مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا).
وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ). ) « بدیهی است خداوند هم، چنین افرادي را دوست دارد که دست از مقاومت برنمیدارند »
سورة آل عمران( 3): آیۀ 147 ] ...... ص : 336
(آیه 147 )- آنها به هنگامی که احیانا بر اثر اشتباهات یا سستیها، یا ص: 337
لغزشهایی گرفتار مشکلاتی در برابر دشمن میشدند، به جاي این که میدان را به او بسپارند و یا تسلیم شوند و یا فکر ارتداد و
صفحه 308 از 550
گفتار آنها فقط این بود که پروردگارا! گناهان ما را » بازگشت به کفر در مغز آنها پیدا شود، روي به درگاه خدا میآوردند و
وَ ما کانَ ) !« ببخش، و از تندرویهاي ما در کارها صرف نظر کن، قدمهاي ما را استوار بدار، و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان
قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 148 ] ...... ص : 337
لذا خداوند هم پاداش این جهان که فتح و » (آیه 148 )- آنها با این طرز تفکر و عمل به زودي پاداش خود را از خدا میگرفتند
فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ). ) « پیروزي بر دشمن بود و هم پاداش نیک آن جهان را به آنها داد
وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ). ) « خدا نیکوکاران را دوست دارد » : و در پایان آیه آنها را جزء نیکوکاران شمرده و میفرماید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 149 ] ...... ص : 337
(آیه 149 )- اخطارهاي مکرر! بعد از پایان جنگ احد دشمنان اسلام با یک سلسله تبلیغات مسموم کننده در لباس نصیحت و
دلسوزي تخم تفرقه در میان مسلمانان میپاشیدند و آنها را نسبت به اسلام بدبین میکردند در این آیه به مسلمانان اخطار میکند و
اي کسانی که ایمان آوردهاید! اگر از کفار پیروي کنید شما را به عقب بر میگردانند » : از پیروي آنها بر حذر میدارد و میگوید
(و پس از پیمودن راه پرافتخار تکامل معنوي و مادي در پرتو تعلیمات اسلام) به نقطه اول که نقطه کفر و فساد بود سقوط میدهند
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا یَرُدُّوکُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ ) « و در این موقع بزرگترین زیانکاري دامنگیر شما خواهد شد
فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ).
چه زیانی از این بالاتر که انسان اسلام را با کفر، و سعادت را با شقاوت، و حقیقت را با باطل معاوضه کند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 150 ] ...... ص : 337
بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ ) « خدا پشتیبان و سر پرست شماست و او بهترین یاوران است » (آیه 150 )- در این آیه تأکید میکند که
النَّاصِرِینَ).
یاوري است که هرگز مغلوب نمیشود و هیچ قدرتی با قدرت او برابري ص: 338
ندارد در حالی که یاوران دیگر ممکن است گرفتار شکست و نابودي شوند.
(آیه 151 )-..... ص : 338
ما به زودي در دل کفار رعب و وحشت » : در این آیه اشاره به نجات معجزه آساي مسلمانان بعد از جنگ احد میکند و میفرماید
یعنی، همانطور که در پایان جنگ احد افکندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید (سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا « میافکنیم
الرُّعْبَ).
به این جهت که آنها چیزهایی را بدون دلیل » : و در جمله بعد، علت افکندن رعب و ترس را در دلهاي آنها چنین بیان میکند
بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً). ) « شریک خدا قرار داده بودند
و بنابراین جایگاهی جز » در پایان آیه به سرنوشت این افراد اشاره کرده، میفرماید: این افراد به خود و اجتماع خود ستم کردهاند
وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَي الظَّالِمِینَ). ) « آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهی است
صفحه 309 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 152 ] ...... ص : 338
(آیه 152 )- شکست پس از پیروزي! در ماجراي جنگ احد گفتیم:
مسلمانان در آغاز جنگ با اتحاد و شجاعت خاصی جنگیدند، و به زودي پیروز شدند، ولی نافرمانی جمعی از تیراندازان که سنگر
خود را رها کردند و به جمع آوري غنایم مشغول شدند سبب شد که ورق برگردد و شکست سختی به لشگر اسلام وارد گردد.
هنگامی که مسلمانان با دادن تلفات و خسارات سنگینی به مدینه باز میگشتند با یکدیگر میگفتند مگر خداوند به ما وعده فتح و
پیروزي نداده بود؟
پس چرا در این جنگ شکست خوردیم؟
وعده خدا در باره پیروزي شما کاملا درست بود » : از این به بعد قرآن ضمن پاسخ آنها، علل شکست را توضیح میدهد، میفرماید
و به همین دلیل در آغاز جنگ پیروز شدید و به فرمان خدا دشمنان را به قتل میرساندید و این وعده تا زمانی که دست از استقامت
وَ لَقَدْ ) « و پیروي فرمان پیغمبر برنداشته بودید ادامه داشت، شکست از آن زمان شروع شد که سستی و نافرمانی شما را فرا گرفت
صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّی إِذا فَشِلْتُمْ).
یعنی، اگر تصور کردید که وعده پیروزي بدون قید و شرط بوده، سخت در ص: 339
اشتباه بودهاید تمام وعدههاي پیروزي مشروط به پیروي از فرمان خداست.
پس از مشاهده آن پیروزي چشم گیر که مورد علاقه شما بود راه عصیان پیش گرفتید و (بر سر رها کردن » : سپس قرآن میگوید
وَ تَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراکُمْ ما تُحِبُّونَ). ) « سنگرها) به نزاع پرداختید
در این موقع جمعی از شما خواستار دنیا و جمع غنایم بودید در حالی که جمعی دیگر ثابت قدم و خواستار آخرت » : سپس میافزاید
مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَةَ). ) « و پاداشهاي الهی بودند
ثُمَّ صَرَفَکُمْ ) « و خداوند پیروزي شما را به شکست تبدیل کرد تا شما را بیازماید و تنبیه کند و پرورش دهد » در اینجا ورق برگشت
عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ).
سپس خداوند همه این نافرمانیها و گناهان شما را بخشید (در حالی که سزاوار مجازات بودید) زیرا خداوند نسبت به مؤمنان از هر »
وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ). ) « گونه نعمتی فرو گذار نمیکند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 153 ] ...... ص : 339
به خاطر بیاورید هنگامی را که به هر طرف » : (آیه 153 )- در این آیه صحنه پایان احد را به مسلمانان یادآوري میکند و میفرماید
پراکنده میشدید و فرار میکردید و هیچ گاه به عقب سر نمیکردید که سایر برادران شما در چه حالند در حالی که پیامبر از پشت
إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ). ) « سر شما را صدا میزد
.« بندگان خدا! به سوي من باز گردید، به سوي من باز گردید، من رسول خدایم » : فریاد میزد که
فَأَثابَکُمْ غَ  ما ) « در این هنگام غم و اندوه یکی پس از دیگري به سوي شما رو آورد » ولی هیچ یک از شما به سخنان او توجه نداشتید
بِغَمٍّ).
براي این بود که دیگر به خاطر از دست رفتن غنایم جنگی غمگین نشوید و از جراحاتی که در » هجوم سیل غم و اندوه به سوي شما
لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلی ما فاتَکُمْ ) « میدان جنگ در راه پیروزي به شما میرسد نگران نباشید و خداوند از آنچه انجام میدهید آگاه است
صفحه 310 از 550
وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).
ص: 340
سورة آل عمران( 3): آیۀ 154 ] ...... ص : 340
(آیه 154 )- شب بعد از جنگ احد، شب دردناك و پر اضطرابی بود، مسلمانان پیش بینی میکردند که سربازان فاتح قریش بار
دیگر به مدینه باز گردند. در این میان مجاهدان راستین و توبه کنندگانی که از فرار احد پشیمان شده بودند، به لطف پروردگار
سپس بعد از آن » : اعتماد داشتند و به وعدههاي پیغمبر دلگرم بودند آیه مورد بحث ماجراي آن شب را تشریح میکند و میگوید
ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَۀً). ) « همه غم و اندوه روز احد، آرامش را بر شما نازل کرد
این آرامش همان خواب سبکی بود که جمعی از شما را فرا گرفت، اما جمع دیگري بودند که تنها به فکر جان خود بودند و به »
نُعاساً یَغْشی طائِفَۀً مِنْکُمْ وَ طائِفَۀٌ قَدْ ) « چیزي جز نجات خویش نمیاندیشدند و به همین جهت آرامش را بکلی از دست داده بودند
أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ).
آنها در باره خدا » : سپس به تشریح گفتگوها و افکار منافقان و افراد سست ایمان که در آن شب بیدار ماندند پرداخته میگوید
گمانهاي نادرست همانند گمانهاي دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعدههاي پیامبر را
یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّۀِ). ) « میدادند
هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ ) ؟« آیا ممکن است با این وضع دلخراشی که میبینیم پیروزي نصیب ما بشود » : و به یکدیگر و یا خویشتن میگفتند
مِنْ شَیْءٍ).
بگو: » : یعنی، بسیار بعید و یا غیر ممکن است، قرآن در جواب آنها میگوید
قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ). ) « آري! پیروزي به دست خداست و اگر او بخواهد و شما را شایسته ببیند نصیب شما خواهد شد
یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ). ) « آنها در دل خود اموري را پنهان میدارند که براي تو آشکار نمیسازند »
میگفتند: اگر ما بر حق بودیم و سهمی از » گویا آنها چنین میپنداشتند که شکست احد نشانه نادرست بودن آیین اسلام است و لذا
یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا). ) « پیروزي داشتیم در اینجا این همه کشته نمیدادیم
بگو: اگر هم ص: 341 » : خداوند در پاسخ آنها به دو مطلب اشاره میکند، میفرماید
و آنها را به قتل « در خانههاي خود بودید آنهایی که کشته شدن بر آنها مقرر شده بود قطعا به سوي آرامگاه خود بیرون میآمدند
میرساندند (قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ).
باید این حوادث پیش بیاید که خداوند آنچه در دل دارید بیازماید و صفوف مشخص گردد (و به علاوه افراد تدریجا » دیگر این که
وَ لِیَبْتَلِیَ اللَّهُ ما فِی صُ دُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فِی ) « پرورش یابند) و نیات آنها خالص و ایمان آنها محکم و قلوب آنها پاك شود
قُلُوبِکُمْ).
وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ). ) « خداوند اسرار درون سینهها را میداند » : در پایان آیه میگوید
و به همین دلیل تنها به اعمال مردم نگاه نمیکند بلکه میخواهد قلوب آنها را نیز بیازماید و از هر گونه آلودگی به شرك و نفاق و
شک و تردید پاك سازد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 155 ] ...... ص : 341
صفحه 311 از 550
(آیه 155 )- گناه سر چشمه گناه دیگر است! این آیه که باز ناظر به حوادث جنگ احد است حقیقت دیگري را بازگو میکند و آن
این که: لغزشهایی که بر اثر وسوسههاي شیطانی به انسان دست میدهد بر اثر گناهان پیشین در انسان فراهم شده، و گر نه
آنهایی که در » : وسوسههاي شیطانی در دلهاي پاك که آثار گناهان سابق در آن نیست اثري در آن نمیگذارد و لذا میفرماید
میدان احد فرار کردند شیطان آنان را به سبب پارهاي از اعمالشان به لغزش انداخت، اما خدا آنها را بخشید، خداوند آمرزنده و
إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ). ) « حلیم است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 156 ] ...... ص : 341
(آیه 156 )- بهرهبرداري منافقان! حادثه احد زمینه را براي سمپاشی دشمنان و منافقان آماده ساخت، به همین دلیل آیات زیادي براي
خنثی کردن این سمپاشیها نازل گردید در این آیه نیز به منظور درهم کوبیدن فعالیتهاي تخریبی منافقان و هشدار به مسلمانان،
اي کسانی که ایمان آوردهاید! شما همانند کافران نباشید که هنگامی که برادرانشان (در » : نخست به مؤمنان خطاب کرده، میگوید
راه خدا) به مسافرتی میروند و یا در صف مجاهدان قرار میگیرند و کشته میشوند ص: 342
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ) « میگویند: افسوس اگر نزد ما بودند نمیمردند و کشته نمیشدند
ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کانُوا غُ  زي لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا).
اگر شما مؤمنان تحت تأثیر سخنان گمراه کننده آنان قرار گیرید و همان حرفها را تکرار کنید طبعا روحیه شما ضعیف گشته و از
رفتن به میدان جهاد و سفر در راه خدا خودداري خواهید کرد و آنها به هدف خود نائل میشوند، ولی شما این گونه سخنان را
لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذلِکَ حَسْرَةً فِی قُلُوبِهِمْ). ) « تا خدا این حسرت را بر دل آنها (کافران) بگذارد » نگویید
سپس قرآن به سمپاشی آنها سه پاسخ منطقی میدهد:
-1 مرگ و حیات در هر حال به دست خداست (و مسافرت و یا حضور در میدان جنگ نمیتواند مسیر قطعی آن را تغییر دهد) و
وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ). ) « خداوند زنده میکند و میمیراند و خدا به آنچه انجام میدهید بیناست
سورة آل عمران( 3): آیۀ 157 ] ...... ص : 342
تازه اگر در راه خدا بمیرید یا کشته شوید (و به گمان منافقان مرگی زودرس دامن شما را بگیرد چیزي از دست » : (آیه 157 )- دوم
ندادهاید) زیرا آمرزش و رحمت پروردگار از تمام اموالی که شما یا منافقان با ادامه حیات براي خود جمع آوري میکنید بالاتر
وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَۀٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ). ) « است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 158 ] ...... ص : 342
(آیه 158 )- سوم: از همه گذشته مرگ به معنی فنا و نابودي نیست که این قدر از آن وحشت دارید بلکه دریچهاي است به سوي
وَ لَئِنْ مُتُّمْ ) « و اگر بمیرید و یا کشته شوید به سوي خدا باز میگردید » زندگانی دیگري در سطحی بسیار وسیعتر و آمیخته با ابدیت
أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 159 ] ...... ص : 342
(آیه 159 )- فرمان عفو عمومی! این آیه نیز ناظر به حوادث احد است، زیرا بعد از مراجعت مسلمانان از احد، کسانی که از جنگ
صفحه 312 از 550
فرار کرده بودند، اطراف پیامبر را گرفته و ضمن اظهار ندامت، تقاضاي عفو و بخشش میکردند. ص:
343
خداوند در این آیه، عفو عمومی آنها را صادر کرد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آغوش باز، خطاکاران توبه کار را پذیرفت.
در پرتو رحمت و لطف پروردگار، » : نخست اشاره به یکی از مزایاي فوق العاده اخلاقی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، میفرماید
فَبِما رَحْمَۀٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ ) « تو با مردم مهربان شدي در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودي از اطراف تو پراکنده میشدند
لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَ  ظا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ).
فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ ) « از تقصیر آنان بگذر، و آنها را مشمول عفو خود گردان و براي آنها طلب آمرزش کن » سپس دستور میدهد که
اسْتَغْفِرْ لَهُمْ).
در » بعد از فرمان عفو عمومی، براي زنده کردن شخصیت مسلمانان و تجدید حیات فکري و روحی آنان دستور میدهد که باز هم
وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ). ) « کارها با آنها مشورت کن و رأي و نظر آنها را بخواه
اما هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش و) بر خدا توکل کن، زیرا خداوند متوکلان را دوست » : سپس قرآن در ادامه میافزاید
فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ). ) « دارد
همان اندازه که به هنگام مشورت باید، نرمش و انعطاف به خرج داد، در موقع اتخاذ تصمیم نهایی باید قاطع بود. بنابراین، پس از
برگزاري مشاوره و روشن شدن نتیجه مشورت، باید هر گونه تردید و دو دلی و آراء پراکنده را کنار زد و با قاطعیت تصمیم گرفت
شده است و آن تصمیم قاطع میباشد. « عزم » و این همان چیزي است که در آیه فوق از آن تعبیر به
ضمنا از این آیه استفاده میشود که توکل باید حتما بعد از مشورت و استفاده از همه امکاناتی که انسان در اختیار دارد قرار گیرد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 160 ] ...... ص : 343
(آیه 160 )- نتیجه توکل! در این آیه که مکمل آیه قبل است، نکته توکل بر خداوند بیان شده است و آن این که: قدرت او بالاترین
اگر خداوند شما را یاري کند هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد، و اگر دست از یاري شما بردارد کیست که بعد از » قدرتهاست و
إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ ص: 344 ) « او شما را یاري کند
فَمَنْ ذَا الَّذِي یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ)
.در آیه گذشته روي سخن به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بود و به او دستور میداد، اما در این آیه روي سخن به همه مؤمنان
و مؤمنان تنها بر ذات » : است و به آنها میگوید: همانند پیامبر، باید بر ذات پاك خدا تکیه کنند، و لذا در پایان آیه میخوانیم
وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ). ) « خداوند، باید توکل کنند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 161 ] ...... ص : 344
(آیه 161 )- هر گونه خیانتی ممنوع! هنگامی که بعضی از تیراندازان احد میخواستند سنگر خود را براي جمع آوري غنیمت تخلیه
کنند، امیر آنان، دستور داد از جاي خود حرکت نکنید رسول خدا شما را از غنیمت محروم نخواهد کرد.
ولی آن دنیاپرستان براي پنهان ساختن چهره واقعی خود گفتند: ما میترسیم پیغمبر در تقسیم غنایم ما را از نظر دور دارد.
در حالی که هیچ » قرآن در پاسخ آنها میگوید: آیا شما چنین پنداشتید که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به شما خیانت خواهد کرد
وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ). ) « پیغمبري ممکن نیست، خیانت کند
صفحه 313 از 550
البته روشن است خیانت براي هیچ کس مجاز نیست خواه پیامبر باشد یا غیر پیامبر، ولی از آنجا که گفتگوي عذرتراشان جنگ
هر کس خیانت » : در باره پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود آیه نیز نخست سخن از پیامبران میگوید و سپس اضافه مینماید « احد »
کند، روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده، به عنوان مدرك جنایت بر دوش خویش حمل میکند و یا همراه خود به صحنه
و به این ترتیب، در برابر همگان رسوا میشود (وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَۀِ). « محشر میآورد
ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ) « سپس به هر کس آنچه انجام داده و به دست آورده، داده میشود و در باره هیچ کس ظلم و ستمی نمیشود »
ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 162 ] ...... ص : 344
(آیه 162 )- آنها که در جهاد شرکت نکردند! در آیات گذشته در جوانب مختلف جنگ احد و نتایج آن بحث شد.
اکنون نوبت منافقان و مؤمنان سست ایمانی است که به پیروي از آنها در میدان جنگ حضور نیافتند، آیه مورد بحث سرنوشت آنها
را تشریح میکند ص: 345
آیا کسانی که فرمان خدا را اطاعت کردند و از خشنودي او پیروي نمودند، همانند کسانی هستند که به سوي خشم » : و میگوید
أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ ) « خدا باز گشتند و جایگاه آنها جهنم و بازگشت و پایان کار آنها، زشت و ناراحت کننده است
بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 163 ] ...... ص : 345
هُمْ ) « هر یک از آنها (منافقان و مجاهدان) براي خود درجه و موقعیتی در پیشگاه خدا دارند » : (آیه 163 )- در این آیه میفرماید
دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ).
وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ). ) « خداوند نسبت به اعمال همه آنها بیناست » : و در پایان آیه میفرماید
و به خوبی میداند هر کس طبق نیت و ایمان و عمل خود شایسته کدامین درجه است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 164 ] ...... ص : 345
به میان آمده « بعثت پیامبر اسلام » (آیه 164 )- بزرگترین نعمت خداوند! در این آیه، سخن از بزرگترین نعمت الهی یعنی نعمت
است و در حقیقت، پاسخی است به سؤالاتی که در ذهن بعضی از تازه مسلمانان، بعد از جنگ احد خطور میکرد، که چرا ما این
خداوند بر مؤمنان منت گذارد (نعمت بزرگی بخشید) هنگامی که » : همه گرفتار مشکلات و مصائب شویم؟ قرآن به آنها میگوید
لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا). ) « در میان آنها پیامبري برانگیخت
مِنْ أَنْفُسِهِمْ). ) « او از جنس خود آنها و از نوع بشر است » : سپس میفرماید: یکی از مزایاي این پیامبر این است که
آیات پروردگار را بر آنها بخواند و (دیگر این » سپس میگوید: این پیامبر سه برنامه مهم را در باره آنها اجرا میکند نخست این که
یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ ) « که) آنان را پاك کند و کتاب و حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند
یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَۀَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ).
تعلیم، یعنی وارد ساختن حقایق دین در درون جان آنها و به دنبال آن تزکیه نفوس و تربیت ملکات اخلاقی و انسانی و از آنجا که
هدف اصلی و نهایی تربیت است در آیه، قبل از تعلیم ذکر شده، در حالی که از نظر ترتیب طبیعی، تعلیم بر برگزیده تفسیر نمونه،
صفحه 314 از 550
ج 1، ص: 346
تربیت مقدم است.
مردم دنیا بویژه مردم جزیرة العرب در زمان بعثت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در ضلالت و گمراهی روشنی بودند، سیه روزي
و بدبختی، جهل و نادانی، و آلودگیهاي گوناگون معنوي در آن عصر، تمام نقاط جهان را فرا گرفته بود، و این وضع نابسامان بر
کسی پوشیده نبود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 165 ] ...... ص : 346
(آیه 165 )- بررسی دیگري روي جنگ احد! جمعی از مسلمانان از نتایج دردناك جنگ، غمگین و نگران بودند، خداوند در این
آیه سه نکته را به آنها گوشزد میکند.
اگر به شما در این » -1 شما نباید از نتیجه یک جنگ نگران باشید، بلکه همه برخوردهاي خود را با دشمن روي هم محاسبه کنید
أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِ یبَۀٌ قَدْ أَصَبْتُمْ ) « میدان، مصیبتی رسید در میدان دیگر (میدان جنگ بدر) دو برابر آن را به دشمن وارد ساختید
مِثْلَیْها).
زیرا آنها در احد هفتاد نفر از شما را شهید کردند، در حالی که هیچ اسیر نگرفتند ولی شما در بدر هفتاد نفر از آنها را به قتل
رساندید و هفتاد نفر را اسیر کردید.
قُلْتُمْ أَنَّی هذا). ) « شما میگویید: این مصیبت از کجا دامنگیرتان شد » -2
قُلْ ) « اي پیامبر! به آنها بگو: این مصیبت از وجود خود شما سر چشمه گرفته و عوامل شکست را باید در خودتان جستجو کنید » ولی
هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ).
و اگر نقاط ضعف خود را جبران کنید، مشمول « زیرا خداوند بر همه چیز قادر و تواناست » -3 شما نباید از آینده، نگران باشید
حمایت او خواهید شد (إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 166 ] ...... ص : 346
میدهد که هر مصیبتی (مانند مصیبت احد) که پیش ЙØ (آیه 166 )- باید صفوف مشخص شود! آیه مورد بحث این نکته را ت
میآید علاوه بر این که بدون علت نیست وسیله آزمایشی است براي جدا شدن صفوف مجاهدان راستین از منافقان و یا افراد سست
آنچه در روز احد آن روز که جمعیت مسلمانان با بتپرستان به هم در آویختند بر شما » : ایمان، لذا در قسمت اول آیه میفرماید
وارد شد به ص: 347
وَ ما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ). ) « فرمان خدا بود و طبق خواست و اراده او صورت گرفت
فرمان خدا) همان اراده و مشیت اوست که به صورت قانون علیت در عالم هستی منعکس شده است. ) « اذن الله » منظور از
صفوف مؤمنان و منافقان از هم مشخص شود و افراد با ایمان » : و در پایان آیه میفرماید: یکی دیگر از آثار این جنگ، این بود که
وَ لِیَعْلَمَ الْمُؤْمِنِینَ). ) « از سست ایمان شناخته گردند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 167 ] ...... ص : 347
وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نافَقُوا). ) « تا کسانی که نفاق ورزیدند شناخته شوند » : (آیه 167 )- در این آیه به اثر دیگري اشاره کرده، میفرماید
صفحه 315 از 550
سپس قرآن گفتگویی که میان بعضی از مسلمانان و منافقین، قبل از جنگ رد و بدل شد به این صورت بیان میکند: بعضی از
با یارانش خود را « عبد اللّه بن ابی سلول » بوده است) هنگامی که دید « عبد اللّه بن عمر بن حزام » مسلمانان (که طبق نقل ابن عباس
گفت: بیایید یا به خاطر خدا و در راه او پیکار کنید و یا لا اقل در » از لشکر اسلام کنار کشیده و تصمیم بازگشت به مدینه دارند
وَ قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا). ) « برابر خطري که وطن و خویشان شما را تهدید میکند دفاع نمایید
قالُوا لَوْ نَعْلَمُ ) « گفتند: ما اگر میدانستیم جنگ میشود بیگمان از شما پیروي میکردیم » ولی آنها به یک بهانه واهی دست زدند و
قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ).
اینها بهانهاي بیش نبود، هم وقوع جنگ حتمی بود و هم مسلمانان در آغاز پیروز شدند و اگر شکستی دامنگیرشان شد، بر اثر
« آنها در آن روز به کفر نزدیکتر از ایمان بودند » : اشتباهات و خلافکاریهاي خودشان بود، خداوند میگوید: آنها دروغ میگفتند
(هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ).
از جمله فوق استفاده میشود که کفر و ایمان داراي درجاتی است که به عقیده و طرز عمل انسان بستگی دارد.
یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ). ص: 348 ) « آنها به زبان چیزي میگویند که در دل ندارند »
آنها به خاطر لجاجت روي پیشنهاد خود، دائر به جنگ کردن در خود مدینه، و با ترس از ضربات دشمن و یا بیعلاقگی به اسلام از
شرکت در میدان جنگ خودداري کردند.
وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ). ) « ولی خداوند به آنچه منافقان کتمان میکنند آگاهتر است »
هم در این جهان پرده از چهره آنان برداشته و قیافه آنها را به مسلمانان نشان میدهد و هم در آخرت به حساب آنها رسیدگی
خواهد کرد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 168 ] ...... ص : 348
(آیه 168 )- گفتههاي بیاساس منافقان! منافقان علاوه بر این که خودشان از جنگ احد کنارهگیري کردند به هنگام بازگشت
آنها که از جنگ کناره » : مجاهدان زبان به سرزنش آنها گشودند قرآن در این آیه به گفتار بیاساس آنها پاسخ میدهد و میگوید
گیري کردند و در باره برادران خود گفتند اگر از ما اطاعت کرده بودند هیچ گاه کشته نمیشدند، به آنها بگو: اگر قادر به پیش
الَّذِینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ ) « بینی حوادث آینده هستید مرگ را از خودتان دور سازید اگر راست میگویید
فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 169 ] ...... ص : 348
(آیه 169 )- زندگان جاوید! این آیه و دو آیه بعد از آن، بعد از حادثه احد نازل شده است. اما مضمون و محتواي آن تعمیم دارد و
اي» : همه شهدا حتی شهداي بدر را که چهارده نفر بودند شامل میشود و در آن مقام شامخ و بلند شهیدان را یاد کرده و میگوید
وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً). ) « پیامبر! هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شدند مردهاند
در اینجا روي سخن فقط به پیامبر است تا دیگران حساب خود را بکنند.
بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ). ) !« بلکه آنها زندهاند و نزد پروردگارشان روزي داده میشوند »
منظور از حیات و زندگی در اینجا همان حیات و زندگی برزخی است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند و این اختصاصی به
شهیدان ندارد، ولی از آنجا که شهیدان به قدري غرق مواهب حیات معنوي هستند که گویا زندگی سایر برزخیان زیده تفسیر
صفحه 316 از 550
نمونه، ج 1، ص: 349
در مقابل آنها چیزي نیست، تنها از آنها نام برده شده است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 170 ] ...... ص : 349
آنها به خاطر نعمتهاي » : (آیه 170 )- در این آیه به گوشهاي از مزایا و برکات فراوان زندگی برزخی شهیدان اشاره کرده و میفرماید
فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ). ) « فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند
و به خاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق » : خوشحالی دیگرشان به خاطر برادران مجاهد آنهاست، همانطور که قرآن میگوید
نشدهاند (مجاهدان و شهیدان آینده، نیز) شادمانند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان میبینند و میدانند) که نه ترسی بر
از روز رستاخیز و حوادث وحشتناك آن (وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ « آنهاست و نه غمی
یَحْزَنُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 171 ] ...... ص : 349
(آیه 171 )- این آیه در حقیقت تأکید و توضیح بیشتري در باره بشارتهایی است که شهیدان بعد از کشته شدن دریافت میکنند
آنها از دو جهت خوشحال و مسرور میشوند: نخست از این جهت که نعمتهاي خداوند را دریافت میدارند، نه تنها نعمتهاي او »
یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَۀٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ). ) « بلکه فضل او (که همان افزایش و تکرار نعمت است) نیز شامل حال آنها میشود
نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان راستینی که شربت « آنها میبینند که خدا پاداش مؤمنان را ضایع نمیکند » دیگر این که
شهادت ننوشیدند (وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 172 ] ...... ص : 349
(آیه 172 )- غزوه حمراء الأسد: گفتیم در پایان جنگ احد، لشکر فاتح ابو سفیان، پس از پیروزي به سرعت راه مکه را پیش
رسیدند از کار خود سخت پشیمان شدند و تصمیم به مراجعت به مدینه و نابود کردن « روحاء » گرفتند، هنگامی که به سرزمین
باقیمانده مسلمانان گرفتند، این خبر به پیامبر رسید، فورا دستور داد لشکر احد خود را براي شرکت در جنگ دیگري آماده کنند این
خبر به لشکر قریش رسید و از این مقاومت عجیب به وحشت افتادند! در این موقع جریان دیگري روحیه آنها را ضعیفتر ساخت، و
مشاهده وضع پیامبر و یارانش او را به سختی ص: 350 « معبد الخزاعی » آن این که یکی از مشرکان به نام
تکان داد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: مشاهده وضع شما براي ما بسیار ناگوار است. این سخن را گفت و از آنجا گذشت
به لشکر ابو سفیان رسید، ابو سفیان از او در باره پیامبر اسلام سؤال کرد، او در جواب گفت: محمد را دیدم « روحاء » و در سرزمین
با لشکري انبوه در تعقیب شما هستند! ابو سفیان و یاران او تصمیم به عقب نشینی گرفتند، و از جمعی از قبیله عبد القیس که از آنجا
میگذشتند خواهش کردند که به پیامبر اسلام خبر برسانند که ابو سفیان و بتپرستان قریش با لشکر انبوهی به سوي مدینه میآیند
تا بقیه یاران پیامبر را از پاي در آورند.
.« خدا ما را کافی است و او بهترین مدافع ما است » هنگامی که این خبر به پیامبر و مسلمانان رسید، گفتند: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ
اما هر چه انتظار کشیدند خبري از لشکر دشمن نشد، لذا پس از سه روز توقف، به مدینه بازگشتند. این آیه و دو آیه بعد، اشاره به
این ماجرا میکند، و میگوید:
صفحه 317 از 550
آنها که دعوت خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را اجابت کردند و بعد از آن همه جراحاتی که روز احد پیدا نمودند (آماده »
شرکت در جنگ دیگري با دشمن شدند) از میان این افراد براي آنها که نیکی کردند و تقوا پیش گرفتند (یعنی با نیت پاك و
الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ ) « اخلاص کامل در میدان شرکت کردند) پاداش بزرگی خواهد بود
أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 173 ] ...... ص : 350
اینها همان کسانی بودند که » (آیه 173 )- در این آیه یکی از نشانههاي زنده پایمردي و استقامت آنها را به این صورت بیان میکند
جمعی از مردم (اشاره به کاروان عبد القیس و به روایتی اشاره به نعیم بن مسعود است که آورنده این خبر بودند) به آنها گفتند:
لشکر دشمن اجتماع کرده و آماده حملهاند، از آنها بترسید اما آنها نترسیدند، بلکه بعکس بر ایمان آنها افزوده شد و گفتند: خدا ما
الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ ) « را کافی است و او بهترین حامی است
نِعْمَ الْوَکِیلُ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 174 ] ...... ص : 350
(آیه 174 )- به دنبال آن ایمان و پایمردي آشکار، قرآن در این آیه نتیجه ص: 351
فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَۀٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ). ) « آنها از این میدان، با نعمت و فضل پروردگار برگشتند » : عمل آنها را بیان کرده، چنین میگوید
خشنودي خدا را » لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ). با این که ) « آنها در این جریان، کوچکترین ناراحتی ندیدند » : سپس به عنوان تأکید میفرماید
و خداوند، فضل و انعام بزرگی دارد که در انتظار مؤمنان » .( وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ ) « به دست آوردند و از فرمان او متابعت کردند
وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ). ) « واقعی و مجاهدان راستین است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 175 ] ...... ص : 351
این فقط شیطان است که » : نازل گردید و در آن میفرماید « حمراء الاسد » (آیه 175 )- این آیه دنباله آیاتی است که در باره غزوه
إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ ) « پیروان خود را (با سخنان و شایعات بیاساس) میترساند از آنها نترسید و تنها از من بترسید اگر ایمان دارید
یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).
تعبیر از نعیم بن مسعود و یا کاروان عبد القیس به شیطان یا به خاطر این است که عمل آنها به راستی عمل شیطانی بود و یا منظور از
شیطان، خود این اشخاص میباشند و این از مواردي است که شیطان بر مصداق انسانی آن گفته شده.
بنابراین معنی آیه چنین است: عمل نعیم بن مسعود و یا کاروان عبد القیس فقط یک عمل شیطانی است که براي ترساندن دوستان
شیطان صورت گرفته.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 176 ] ...... ص : 351
(آیه 176 ))- تسلیت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این آیه روي سخن به پیامبر است و به دنبال حادثه دردناك احد خداوند او را
اي پیامبر! از این که میبینی جمعی در راه کفر بر یکدیگر پیشی میگیرند، و گویا با هم مسابقه گذاشتهاند، » : تسلیت داده، میگوید
وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ). ) « هیچ گاه غمگین مباش
صفحه 318 از 550
إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً). ) « زیرا، آنها هرگز هیچ گونه زیانی به خداوند نمیرسانند »
اصولا نفع و ضرر براي موجوداتی است که وجودشان از خودشان نیست اما خداوند ازلی و ابدي که از هر جهت بینیاز است کفر و
ایمان مردم کوششها و تلاشهاي آنها در این راه چه اثري براي خداوند میتواند داشته باشد؟
خدا میخواهد ص: 352 » و اگر میبینی آنها به اراده خود راه کفر را در پیش میگیرند
(آنها را در این راه، آزاد بگذارد و چنان به سرعت راه کفر را بپویند) که کمترین بهرهاي در آخرت نداشته باشند، بلکه عذاب
یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَ  ظا فِی الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ). ) « عظیم در انتظار آنها باشد
سورة آل عمران( 3): آیۀ 177 ] ...... ص : 352
(آیه 177 ))- در این آیه مطلب را بطور وسیعتر، عنوان کرده و میفرماید: نه تنها افرادي که به سرعت در راه کفر، پیش میروند
بلکه تمام کسانی که به نوعی راه کفر را پیش گرفتهاند و ایمان را از دست داده و در مقابل آن، کفر خریداري » چنین هستند
و زیان آن، دامنگیر خودشان میشود (إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمانِ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً). « نمودهاند، هرگز به خدا زیان نمیرسانند
وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ). ) « آنها عذاب دردناکی دارند » : و در پایان آیه میفرماید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 178 ] ...... ص : 352
(آیه 178 ))- سنگین بارها! این آیه نیز بحثهاي مربوط به حادثه احد و حوادث بعد از آن را تکمیل میکند زیرا، یک جا روي سخن
را به پیامبر و در جاي دیگر به مؤمنان و در اینجا روي سخن به مشرکان است و در باره سرنوشت شومی که در پیش دارند سخن
وَ لا یَحْسَ بَنَّ الَّذِینَ ) « گمان نکنند آنهایی که کافر شدند، مهلتی که به ایشان میدهیم براي آنها خوب است » : میگوید، و میفرماید
کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ).
إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً). ) « بلکه مهلت میدهیم تا به گناه و طغیان خود بیفزایند » : سپس میفرماید
وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ). ) « و براي آنها عذاب خوار کنندهاي است » : و در پایان آیه به سرنوشت آنها اشاره کرده میفرماید
آیه فوق به آنها اخطار میکند که هرگز نباید امکاناتی را که خدا در اختیارشان گذاشته و پیروزیهایی که گاهگاه نصیبشان میشود
و آزادي عملی که دارند دلیل بر این بگیرند که افرادي صالح و درستکار هستند و یا نشانهاي از خشنودي خدا نسبت به خودشان
فکر کنند.
ضمنا، آیه فوق به این سؤال که در ذهن بسیاري وجود دارد، پاسخ میگوید که چرا جمعی از ستمگران و افراد گنهکار و آلوده این
همه غرق نعمتند و مجازات ص: 353
نمیبینند. قرآن میگوید: اینها افراد غیر قابل اصلاحی هستند که طبق سنت آفرینش و اصل آزادي اراده و اختیار به حال خود
واگذار شدهاند، تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حد اکثر مجازات شوند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 179 ] ...... ص : 353
زیاد مطرح نبود، اما بعد از شکست احد و آماده شدن « منافقان » (آیه 179 ))- مسلمانان تصفیه میشوند! قبل از حادثه احد موضوع
زمینه براي فعالیت منافقان، مسلمانان فهمیدند دشمنانی خطرناکتر دارند و این یکی از نتایج حادثه احد بود.
آیه مورد بحث که آخرین آیهاي است که در اینجا از حادثه احد بحث میکند این حقیقت را به صورت یک قانون کلی بیان نموده
صفحه 319 از 550
چنین نبود که خداوند مؤمنان را به همان صورت که شما هستید واگذارد (و آنها را تصفیه نکند) مگر آن که ناپاك را » : و میگوید
ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ). ) « از پاك متمایز و جدا سازد
این یک حکم عمومی است که هر کس ادعاي ایمان کند به حال خود رها نمیشود بلکه با آزمایشهاي پی در پی خداوند، بالاخره
اسرار درون او فاش میگردد.
در اینجا ممکن بود سؤالی مطرح شود و آن این که خدا که از اسرار درون همه کس آگاه است چه مانعی دارد که مردم را از وضع
آنها آگاه کند و از طریق علم غیب، مؤمن از منافق شناخته شود.
وَ) « هیچ گاه خداوند اسرار پنهانی و علم غیب را در اختیار شما نخواهد گذارد » : قسمت دوم آیه به این سؤالات پاسخ میگوید که
ما کانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ).
زیرا آگاهی بر اسرار نهانی مشکلی را براي مردم حل نمیکند بلکه باعث از هم پاشیدن پیوندهاي اجتماعی و از بین رفتن تلاش و
کوشش در میان توده مردم میگردد.
و از همه مهمتر این که باید ارزش اشخاص از طریق اعمال آنها روشن گردد.
خداوند هر زمان بخواهد از میان پیامبرانش، کسانی را انتخاب میکند » : سپس پیامبران خدا را، از این حکم استثناء کرده و میفرماید
ص: 354 « علم غیب » و گوشهاي از
وَ لکِنَّ اللَّهَ ) « بیپایان خود و اسرار درون مردم را که شناخت آن براي تکمیل رهبري آنها لازم است در اختیار آنان قرار میدهد
یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ).
است یعنی خدا هر کس را شایسته ببیند و حکمتش اقتضا کند، به « اراده آمیخته با حکمت » و خواست خدا، همان « مشیت » منظور از
اسرار غیب آگاه میسازد.
در پایان آیه، خاطر نشان میسازد، اکنون که میدان زندگی میدان آزمایش و جدا سازي پاك از ناپاك و مؤمن از منافق است، پس
فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ). ) « به خدا و پیامبران او ایمان آورید » شما براي این که از این بوته آزمایش، خوب به درآیید
وَ) « اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، اجر و پاداش بزرگ در انتظار شماست » اما تنها به ایمان آوردن اکتفا نمیکند و میفرماید
إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 180 ] ...... ص : 354
(آیه 180 ))- طوق سنگین اسارت! این آیه سرنوشت بخیلان را در روز رستاخیز، توضیح میدهد، همانها که در جمع آوري و حفظ
ثروت میکوشند و از انفاق کردن در راه بندگان خدا، خود داري میکنند.
گر چه در آیه، نامی از زکات و حقوق واجب مالی برده نشده، ولی در روایات اهل بیت علیهم السّلام و گفتار مفسران، آیه به
مانعان زکات تخصیص داده شده است.
افرادي که بخل میورزند و از آنچه خداوند از فضل خود به آنها داده در راه او نمیدهند، تصور نکنند به سود » : آیه میگوید
وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ). ) « آنهاست، بلکه این کار به زیان آنها تمام میشود
بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ). ) « بلکه (بر خلاف تصور آنها) این کار به زیان آنها تمام میشود »
به زودي در روز قیامت آنچه (اموالی) را که نسبت به آن بخل » : سپس سرنوشت آنها را در رستاخیز، چنین توصیف میکند
سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَۀِ). ) « ورزیدند، همانند طوقی در گردنشان میافکنند
از این جمله استفاده میشود، اموالی که حقوق واجب آن، پرداخت نشده ص: 355
صفحه 320 از 550
و اجتماع از آن بهرهاي نگرفته است و تنها در مسیر هوسهاي فردي و گاهی مصارف جنون آمیز به کار گرفته شده و یا بیدلیل روي
تجسم مییابد. و به صورت عذاب « تجسم اعمال » هم انباشته گردیده، همانند سایر اعمال زشت انسان، در روز رستاخیز طبق قانون
دردناکی در خواهد آمد.
سپس آیه اشاره به یک نکته دیگر میکند، و میگوید: این اموال چه در راه خدا و بندگان او انفاق شود یا نشود بالاخره از صاحبان
وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ). ) « و خداوند وارث همه میراثهاي زمین و آسمان خواهد بود » آن جدا خواهد شد
اکنون که چنین است چه بهتر که پیش از جدا شدن از آنها، از برکات معنوي آن بهرهمند گردند، نه تنها از حسرت و مسؤولیت آن!
وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ). ) « خدا از اعمال شما آگاه است » : و در پایان آیه میفرماید
بنابراین، اگر بخل بورزید میداند و اگر در راه کمک به جامعه انسانی از آن استفاده کنید آن را نیز میداند و به هر کس پاداش
مناسبی خواهد داد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 181 ] ...... ص : 355
اشاره
(( (آیه 181
شأن نزول: ..... ص : 355
نوشت و در « بنی قینقاع » این آیه و آیه بعد در باره توبیخ و سرزنش یهود نازل شده است. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نامهاي به یهود
طی آن، آنها را به انجام نماز و پرداخت زکات، و دادن قرض به خدا (منظور از این جمله انفاق در راه خداست که براي تحریک
حد اکثر عواطف مردم از آن چنین تعبیر شده است) دعوت نمود.
فرستاده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به خانهاي که مرکز تدریس مذهبی یهودیان بود و بیت المدارس نام داشت وارد شد، و نامه را به
دانشمند بزرگ یهود داد، او پس از مطالعه نامه، با لحن استهزا آمیزي گفت: اگر سخنان شما راست باشد، باید « فنحاص » دست
گفت: خدا فقیر است و ما غنی و بینیاز! زیرا اگر او فقیر نبود، از ما قرض نمیخواست! به علاوه محمد صلّی اللّه علیه و آله معتقد
است، خدا شما را از رباخواري نهی کرده، در ص: 356
انکار کرد چنین سخنانی را گفته باشد در این « فنحاص » حالی که خود او در برابر انفاقها به شما وعده ربا و فزونی میدهد! ولی بعدا
موقع این دو آیه نازل گشت.
تفسیر: ..... ص : 356
خدا سخن کفرآمیز آنان (یهود) را که گفتند: » : در این آیه میگوید
لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ). ) « خداوند فقیر است و ما غنی هستیم شنید
بلکه همه آنها را خواهیم نوشت و (همچنین) به » بنابراین، انکار آنها بیهوده است، سپس میگوید: نه تنها سخنان آنها را میشنویم
صفحه 321 از 550
مینویسیم (سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ). « قتل رسانیدن پیامبران را به ناحق
و میگوییم اکنون نتیجه اعمال خود را به » ثبت و حفظ اعمال آنها براي این است که روز رستاخیز آن را در برابر آنها قرار میدهیم
وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ). ) « صورت عذاب سوزان بچشید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 182 ] ...... ص : 356
این عذاب دردناك (که هم اکنون، تلخی آن را میچشید) نتیجه اعمال خود شماست، این شما » : (آیه 182 ))- در این آیه میافزاید
ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ). ) « بودید که به خود ستم کردید، خدا هرگز به کسی ستم نخواهد کرد
اصولا اگر امثال شما جنایتکاران، مجازات اعمال خود را نبینید و در ردیف نیکوکاران قرار گیرید، این نهایت ظلم است و اگر خدا،
بسیار ظلمکننده) خواهد بود. ) « بِظَلَّامٍ » چنین نکند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 183 ] ...... ص : 356
اشاره
( (آیه 183
شأن نزول: ..... ص : 356
در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: جمعی از بزرگان یهود به حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند: تو ادعا
میکنی که خداوند تو را به سوي ما فرستاده و کتابی هم بر تو نازل کرده است، در حالی که خداوند در تورات از ما پیمان گرفته
است به کسی که ادعاي نبوت کند، ایمان نیاوریم مگر این که براي ما حیوانی را قربانی کند و آتش (صاعقهاي) از آسمان بیاید و
آن را بسوزاند اگر تو نیز چنین کنی ما به تو ایمان خواهیم آورد، این دو آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.
ص: 357
تفسیر: ..... ص : 357
بهانه جویی یهود- یهود، براي این که از قبول اسلام، سر باز زنند، بهانههاي عجیبی میآوردند از جمله همان است که در شأن
خداوند از ما پیمان گرفته که دعوت هیچ پیامبري را نپذیریم، تا براي ما قربانی بیاورد که » : نزول، به آن اشاره شد، آنها میگفتند
الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ). ) « آتش، آن را بخورد
بگو: گروهی از پیامبران بنی اسرائیل پیش از من آمدند و نشانههاي روشنی با » سپس میافزاید: در پاسخ این بهانه جوییها به آنها
اشاره به « خود آوردند و حتی چنین قربانی براي شما آوردند اگر راست میگویید چرا به آنها ایمان نیاوردید و چرا آنها را کشتید
زکریا و یحیی و جمع دیگري از پیامبران بنی اسرائیل است که به دست خود آنان به قتل رسیدند (قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی
بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).
صفحه 322 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 184 ] ...... ص : 357
(آیه 184 ))- در این آیه خداوند پیامبر خود را دلداري میدهد، میفرماید:
فَإِنْ کَ ذَّبُوكَ فَقَدْ ) « پس اگر (این بهانه جویان) تو را تکذیب کنند (چیز تازهاي نیست) رسولان پیش از تو (نیز) تکذیب شدند »
کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ).
و هم نوشتههاي متین و محکم و » .( جاؤُ بِالْبَیِّناتِ ) « در حالی که آن پیامبران، هم نشانههاي روشن و معجزات آشکار با خود داشتند »
وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ). ) « کتاب روشنی بخش آورده بودند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 185 ] ...... ص : 357
(آیه 185 ))- قانون عمومی مرگ! این آیه نخست اشاره به قانونی میکند که حاکم بر تمام موجودات زنده جهان است و میگوید:
کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَۀُ الْمَوْتِ). ) « تمام زندگان خواه و ناخواه روزي مرگ را خواهند چشید »
گر چه بسیاري از مردم مایلند، که فناپذیر بودن خود را فراموش کنند، ولی این واقعیتی است که اگر ما آن را فراموش کنیم، آن
هرگز ما را فراموش نخواهد کرد.
و شما پاداش خود را بطور کامل در روز » سپس میگوید: بعد از زندگی این جهان، مرحله پاداش و کیفر اعمال شروع میشود
وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ). ص: 358 ) « قیامت خواهید گرفت
کسانی که از تحت تأثیر جاذبه آتش دوزخ دور شوند و داخل در بهشت گردند، نجات یافته، و محبوب و » : سپس اضافه میکند
فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّۀَ فَقَدْ فازَ). ) « مطلوب خود را پیدا کردهاند
گویا دوزخ با تمام قدرتش انسانها را به سوي خود جذب میکند، و راستی عواملی که انسان را به سوي آن میکشاند جاذبه عجیبی
دارند. آیا هوسهاي زود گذر، لذات جنسی نامشروع، مقامها و ثروتهاي غیر مباح، براي هر انسانی جاذبه ندارد؟! در جمله بعد بحث
وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ ) « و زندگی دنیا چیزي جز تمتع و بهرهبرداري غرورآمیز نیست » : گذشته را تکمیل میکند، میگوید
الْغُرُورِ).
مهم این است که جهان ماده و لذات آن هدف نهایی انسان قرار نگیرد، و گر نه استفاده از جهان ماده و مواهب آن به عنوان یک
وسیله براي نیل به تکامل انسانی، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه لازم و ضروري میباشد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 186 ] ...... ص : 358
اشاره
( (آیه 186
شأن نزول: ..... ص : 358
هنگامی که مسلمانان، از مکّه به مدینه مهاجرت نمودند و از خانه و زندگی خود دور شدند مشرکان دست تجاوز به اموال آنها
صفحه 323 از 550
دراز کرده و به تصرف خود در آوردند.
و به هنگامی که به مدینه آمدند، در آنجا گرفتار بدگویی و آزار یهودیان مدینه شدند، مخصوصا یکی از آنان به نام کعب بن
اشرف شاعري بدزبان و کینهتوز بود که پیوسته پیامبر و مسلمانان را به وسیله اشعار خود هجو میکرد، حتی زنان و دختران مسلمان
را موضوع غزلسرایی و عشقبازي خود قرار میداد. خلاصه کار وقاحت را به جایی رسانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به ناچار
دستور قتل او را صادر کرد، و به دست مسلمانان کشته شد.
تفسیر: ..... ص : 358
از مقاومت خسته نشوید- این آیه در حقیقت هشدار و آماده باشی است به همه مسلمانان که گمان نکنند حوادث سخت زندگی
آنها، پایان یافته و یا مثلا با کشته شدن کعب بن اشرف، شاعر بدزبان و آشوب طلب، دیگر ناراحتی و زخم زبان از دشمن نخواهند
شما در جان و مالتان ص: 359 » : دید، نخست میفرماید
لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ). ) « مورد آزمایش قرار خواهید گرفت
« بطور مسلم در آینده از اهل کتاب (یهود و نصاري) و مشرکان سخنان ناراحتکننده فراوانی خواهید شنید » : در جمله بعد میگوید
(وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذيً کَثِیراً).
اگر استقامت به » : سپس قرآن به وظیفهاي که مسلمانان در برابر این گونه حوادث سخت و دردناك دارند اشاره کرده و میگوید
خرج دهید، شکیبا باشید، و تقوي و پرهیزکاري پیشه کنید، این از کارهایی است که (نتیجه آن روشن است و لذا) هر انسان عاقلی
وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ). ) « باید تصمیم انجام آن را بگیرد
در آیه گویا اشاره به این است که بعضی افراد در عین استقامت و شکیبایی، زبان به ناشکري و شکایت باز « تقوا » و « صبر » تقارن
میکنند، ولی مؤمنان واقعی صبر و استقامت را همواره با تقوا میآمیزند، و از این امور دورند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 187 ] ...... ص : 359
(آیه 187 ))- به دنبال ذکر پارهاي از خلافکاریهاي اهل کتاب، این آیه به یکی دیگر از اعمال زشت آنها که مکتوم ساختن حقایق
بوده اشاره میکند، و میگوید:
به یاد آور زمانی را که خداوند از اهل کتاب پیمان گرفت که آیات کتاب را براي مردم آشکار سازید، و هرگز آن را کتمان »
وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ). ) « نکنید
آنها کتاب خدا را » : اما با این همه در این پیمان محکم الهی خیانت کردند و حقایق کتب آسمانی را کتمان نمودند و لذا میگوید
فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ). ) « پشت سر انداختند
آنها با این کار تنها بهاي ناچیزي به دست » : در جمله بعد اشاره به دنیا پرستی شدید و انحطاط فکري آنها میکند و میگوید
وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ). ) « آوردند و چه بد متاعی خریدند
آیه فوق گر چه در باره دانشمندان اهل کتاب (یهود و نصاري) وارد شده ولی در حقیقت اخطاري به تمام دانشمندان و علماي
مذهبی است که آنها موظفند در ص: 360
تبیین و روشن ساختن فرمانهاي الهی و معارف دینی بکوشند و خداوند از همه آنها پیمان مؤکدي در این زمینه گرفته است.
صفحه 324 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 188 ] ...... ص : 360
اشاره
آیه 188
شأن نزول: ..... ص : 360
نقل کردهاند: جمعی از یهود به هنگامی که آیات کتب آسمانی خویش را تحریف و کتمان میکردند، از این عمل خود بسیار شاد
و مسرور بودند، و در عین حال دوست میداشتند که مردم آنها را عالم و دانشمند و حامی دین و وظیفه شناس بدانند، آیه نازل شد
و به پندار غلط آنها پاسخ گفت.
تفسیر: ..... ص : 360
گمان مبر آنها که از » : از خود راضیها- این آیه در پاسخ جمعی از دانشمندان یهود که آیات خدا را تحریف میکردند میفرماید
اعمال (زشت) خود خوشحالند، و دوست دارند، در برابر کار (نیکی) که انجام ندادهاند، از آنها تقدیر شود گمان مبر که ایشان از
بلکه نجات براي کسانی است که از کار بد خود شرمندهاند (لا تَحْسَ بَنَّ الَّذِینَ « عذاب پروردگار بدورند، و نجات خواهند یافت
یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ).
عذاب دردناکی در انتظار » در پایان آیه میگوید: نه تنها این گونه اشخاص از خود راضی و مغرور اهل نجات نیستند، بلکه
وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ). ) « آنهاست
سورة آل عمران( 3): آیۀ 189 ] ...... ص : 360
و حکومت آسمانها و زمین از » : (آیه 189 ))- در این آیه که بشارتی است براي مؤمنان و تهدیدي است نسبت به کافران، میفرماید
وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). ) « آن خداست، و خداوند بر همه چیز قادر است
یعنی، دلیلی ندارد که مؤمنان براي پیشرفت خود از راههاي انحرافی وارد شوند، آنها میتوانند در پرتو قدرت خداوند با استفاده از
طرق مشروع و صحیح به پیشروي خود ادامه دهند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 190 ] ...... ص : 360
(آیه 190 ))- روشنترین راه خداشناسی! آیات قرآن تنها براي خواندن نیست، بلکه براي فهم و درك مردم نازل شده و تلاوت و
در » : خواندن آیات مقدمهاي است، براي اندیشیدن، لذا در آیه مورد بحث اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین کرده و میگوید
إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ ) « آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانههاي روشنی براي صاحبان خرد و اندیشمندان است
ص: 361
صفحه 325 از 550
وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ)
سورة آل عمران( 3): آیۀ 191 ] ...... ص : 361
(آیه 191 ))- نقشه دلربا و شگفت انگیز این جهان آنچنان قلوب صاحبان خرد را به خود جذب میکند که در جمیع حالات به یاد
خردمندان آنها هستند که خدا را در حال ایستادن و » : پدید آوردنده این نظام و اسرار شگرف آن میباشند لذا آیه شریفه میفرماید
الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً ) « نشستن و آنگاه که بر پهلو خوابیدهاند یاد میکنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند
وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).
یعنی همیشه و در همه حال غرق این تفکر حیات بخشند.
لذا خردمندان، با توجه به این حقیقت، این زمزمه را سر میدهند که:
و همه روي حکمت و هدف صحیحی آفریده شده (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا « خداوندا! این (دستگاه با عظمت) را بیهوده، نیافریدهاي »
باطِلًا).
در این موقع متوجه مسؤولیتهاي خود میشوند، و از خدا تقاضاي توفیق انجام آنها را میطلبند، تا از کیفر او در امان باشند و لذا
سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ). ) « خداوندا! تو منزه و پاکی ما را از عذاب آتش نگاهدار » : میگویند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 192 ] ...... ص : 361
« بار الها! هر که را تو (بر اثر اعمالش) به دوزخ افکنی او را خوار و رسوا ساختهاي، و براي افراد ستمگر، یاوري نیست » -(( (آیه 192
(رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ).
از این آیه استفاده میشود که دردناکترین عذاب رستاخیز، همان رسوایی در پیشگاه خدا و بندگان خداست.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 193 ] ...... ص : 361
(آیه 193 )- صاحبان عقل و خرد، پس از دریافت هدف آفرینش، این نکته را نیز متوجه میشوند، که این راه پرفراز و نشیب را
بدون رهبران الهی، هرگز نمیتوانند بپیمایند. لذا همواره منتظر شنیدن صداي منادیان ایمان هستند و تا نخستین نداي آنها را بشنوند
بار الها! ما صداي » : به سرعت به سوي آنها میشتابند، و با تمام وجود ایمان میآورند و به پیشگاه پروردگار خود عرض میکنند
منادي توحید را شنیدیم که ما را دعوت به سوي ایمان به پروردگارمان میکرد، و به ص: 362
رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِي لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا). ) « دنبال آن ایمان آوردیم
بار الها! اکنون ما با تمام وجود خود ایمان آوردیم، اما از آنجا که در معرض وزش توفانهاي شدید غرایز گوناگون قرار داریم،
خداوندا! ما را ببخش و گناهان ما را بیامرز و لغزشهاي ما را پوشیده » ، گاهی لغزشهایی از ما سر میزند و مرتکب گناهانی میشویم
رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ). ) « دار و ما را با نیکان و در راه و رسم آنان، بمیران
سورة آل عمران( 3): آیۀ 194 ] ...... ص : 362
(آیه 194 )- آنها در آخرین مرحله و پس از پیمودن راه توحید و ایمان به رستاخیز و اجابت دعوت پیامبران و انجام وظایف و
بار الها! آنچه را تو به وسیله » مسؤولیتهاي خویش از خداي خود تقاضا میکنند و میگویند اکنون که ما به پیمان خویش وفا کردیم
صفحه 326 از 550
پیامبرانت به ما وعده فرمودي (و مژده دادي) به ما مرحمت کن، و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو هر چه را وعده دهی
رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَۀِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ). ) « تخلّفناپذیر است
پنج آیه فوق از فرازهاي تکان دهنده قرآن است که مجموعهاي از معارف دینی آمیخته با لحن لطیف مناجات و نیایش، در شکل
یک نغمه آسمانی میباشد، و در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز دستور داده شده که هر کس براي نماز شب بر میخیزد این
آیات را تلاوت کند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 195 ] ...... ص : 362
اشاره
( (آیه 195
شأن نزول: ..... ص : 362
« امّ سلمه » : این آیه دنباله آیات پیشین در باره صاحبان عقل و خرد، و نتیجه اعمال آنها میباشد و در مورد نزول آن نقل شده که
(یکی از همسران رسول خدا) خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد: در قرآن از جهاد و هجرت و فداکاري مردان، فراوان
بحث شده آیا زنان هم در این قسمت سهمی دارند؟ آیه نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.
تفسیر: ..... ص : 362
نتیجه برنامه خردمندان- در پنج آیه گذشته، فشردهاي از ایمان و برنامههاي عملی و درخواستهاي صاحبان فکر و خرد و نیایشهاي
فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ). برگزیده ) « پروردگارشان و بلافاصله درخواستهاي آنها را اجابت میکند » : آنها بیان شد در این آیه میفرماید
تفسیر نمونه، ج 1، ص: 363
من هرگز عمل هیچ » : و براي این که اشتباه نشود و ارتباط پیروزي و نجات آدمی با اعمال و کردار او قطع نگردد بلافاصله میفرماید
أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ). ) « عملکنندهاي از شما را ضایع نمیکنم
این عملکننده خواه مرد باشد » : سپس براي این که تصور نشود که این وعده الهی اختصاص به دسته معینی دارد صریحا میفرماید
مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی). ) « یا زن، تفاوتی نمیکند
از اینجا روشن میشود این که پارهاي از افراد بیاطلاع گاهی اسلام را متهم میکنند که اسلام دین مردهاست نه زنها، چه اندازه از
زنان از مردان و « بعضی از شما از بعض دیگر تولد یافتهاید » حقیقت دور است! زیرا همه شما در آفرینش به یکدیگر بستگی دارید
مردان از زنان (بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ).
آنها که در راه خدا هجرت کردند، و از خانههاي خود بیرون رانده شدند، و در » : در جمله بعد چنین نتیجهگیري میکند، میفرماید
فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا ) « راه من آزار دیدند، و جنگ کردند و کشته شدند، به یقین گناهانشان را میبخشم
فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ).
صفحه 327 از 550
آنها را در بهشتی جاي میدهم که از زیر درختان آن، » سپس میفرماید: علاوه بر این که گناهان آنها را میبخشم، بطور مسلم
وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ). ) « نهرها در جریان است و مملو از انواع نعمتهاست
« این پاداشی است که به پاس فداکاري آنها از ناحیه خداوند، به آنها داده میشود و بهترین پاداشها و اجرها در نزد پروردگار است »
(ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ).
اشاره به این که پاداشهاي الهی براي مردم این جهان بطور کامل قابل توصیف نیست همین اندازه باید بدانند که از هر پاداشی بالاتر
است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 196 ] ...... ص : 363
اشاره
( (آیه 196
شأن نزول: ..... ص : 363
بسیاري از مشرکان مکه و یهودیان مدینه تجارت پیشه بودند، و در ناز و نعمت به سر میبردند در حالی که مسلمانان در آن زمان به
خاطر شرایط خاص زندگی و از جمله مسأله مهاجرت از مکه به مدینه و محاصره ص: 364
اقتصادي از ناحیه دشمنان نیرومند، از نظر وضع مادي بسیار در زحمت بودند، و به عسرت زندگی میکردند، مقایسه این دو حالت
این سؤال را براي بعضی طرح کرده بود که چرا افراد بیایمان این چنین در ناز و نعمتند، اما افراد با ایمان در رنج و عذاب و فقر و
پریشانی زندگی میکنند؟ آیه نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.
تفسیر: ..... ص : 364
یک سؤال ناراحتکننده- سؤالی که در شأن نزول بالا براي جمعی از مسلمانان عصر پیامبر، مطرح بود یک سؤال عمومی و
همگانی براي بسیاري از مردم در هر عصر و زمان است، آنها غالبا زندگی مرفّه و پرناز و نعمت گردنکشان فراعنه و افراد بیبندوبار
را، با زندگی پرمشقت جمعی از افراد با ایمان مقایسه میکنند، و گاهی این موضوع در افراد سست ایمان ایجاد شک و تردید
میکند.
رفت و » : این سؤال اگر به دقت بررسی شود پاسخهاي روشنی دارد که آیه مورد بحث به بعضی از آنها اشاره کرده است، میگوید
لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ). ) « آمد پیروزمندانه کافران در شهرهاي مختلف هرگز تو را نفریبد
سورة آل عمران( 3): آیۀ 197 ] ...... ص : 364
مَتاعٌ قَلِیلٌ). ) « این پیروزیها و در آمدهاي مادي بیقید و شرط، پیروزیهاي زود گذر و اندکند » : (آیه 197 )- در این آیه میفرماید
صفحه 328 از 550
یعنی: پیروزیهاي طغیانگران و ستمکاران ابعاد محدودي دارد، همانطور که محرومیتها و ناراحتیهاي بسیاري از افراد با ایمان نیز
محدود است.
به دنبال این پیروزیها عواقب شوم و مسؤولیتهاي آن دامان آنها را خواهد گرفت و جایگاهشان دوزخ است » : سپس اضافه میکند
ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ). ) « چه جایگاه بد و آرامگاه نامناسبی
بنابراین نمیتوان حال این دو را با هم مقایسه کرد، زیرا افراد بیایمان از هر طریقی خواه مشروع یا نامشروع و حتی با مکیدن خون
بینوایان براي خود ثروت اندوزي میکنند در حالی که مؤمنان براي رعایت اصول حق و عدالت محدودیتهایی دارند و باید هم
داشته باشند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 198 ] ...... ص : 364
ولی » : (آیه 198 )- در آیه قبل سر انجام افراد بیایمان تشریح شده بود، و در این آیه پایان کار پرهیزکاران بیان میگردد، میفرماید
آنها که پرهیزکاري پیشه ص: 365
کردند (و براي رسیدن به سرمایههاي مادي موازین حق و عدالت را در نظر گرفتند، و یا به خاطر ایمان به خدا از وطنهاي خود آواره
شدند و در محاصره اجتماعی و اقتصادي قرار گرفتند) در برابر این مشکلات، خداوند باغهایی از بهشت در اختیار آنان میگذارد
لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ) « که نهرهاي آب از زیر درختان آن جاري است و جاودانه در آن میمانند
خالِدِینَ فِیها).
نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ). ) « باغهاي بهشت با آن همه مواهب مادي نخستین وسیله پذیرایی از پرهیزکاران میباشد » : سپس میافزاید
آنچه نزد خداست » : و اما پذیرایی مهم و عالیتر همان نعمتهاي روحانی و معنوي است که در پایان آیه به آن اشاره شده، میفرماید
وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ). ) « براي نیکان بهتر است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 199 ] ...... ص : 365
اشاره
( (آیه 199
شأن نزول: ..... ص : 365
در سال نهم هجري در ماه رجب نجاشی وفات یافت، خبر درگذشت او با یک الهام در همان روز به پیامبر رسید، پیامبر به مسلمانان
فرمود: حاضر شوید تا به پاس خدماتی که در حق مسلمانان کرده است بر او نماز گذاریم، آنگاه به قبرستان بقیع آمد و از دور بر او
نماز گذاشت. بعضی از منافقان گفتند: محمد صلّی اللّه علیه و آله بر مردي کافري که هرگز او را ندیده است نماز میگذارد، و
حال آن که آیین او را نپذیرفته است آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.
تفسیر: ..... ص : 365
این آیه در باره مؤمنان اهل کتاب است، و سخن از اقلیتی به میان میآورد که دعوت پیغمبر را اجابت کردند، و براي آنها پنج
صفحه 329 از 550
این آیه در باره مؤمنان اهل کتاب است، و سخن از اقلیتی به میان میآورد که دعوت پیغمبر را اجابت کردند، و براي آنها پنج
وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ ) « و از اهل کتاب کسانی هستند که (از جان و دل) به خدا ایمان میآورند » - صفت ممتاز بیان میکند: 1
یُؤْمِنُ بِاللَّهِ).
وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ). ) « آنها به قرآن و آنچه بر شما مسلمانان نازل شده است، ایمان میآورند » -2
-3 ایمان آنها به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در حقیقت از ایمان واقعی به کتاب آسمانی خودشان و بشاراتی که در آن آمده
، وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ). برگزیده تفسیر نمونه، ج 1 ) « آنها به آنچه بر خودشان نازل شده نیز ایمان دارند » : است سر چشمه میگیرد بنابراین
ص: 366
خاشِعِینَ لِلَّهِ). ) « آنها در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند » -4
و همین خضوع آنهاست که انگیزه ایمان واقعی شده و میان آنها و تعصبهاي جاهلانه، جدایی افکنده است.
لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا). ) « آنها هرگز آیات الهی را به بهاي ناچیز نمیفروشند » -5
أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ ) « اینها پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت » با داشتن آن برنامه روشن و زنده و صفات عالی انسانی
رَبِّهِمْ).
إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ). ) « خداوند به سرعت حساب بندگان را رسیدگی میکند » : در پایان آیه میفرماید
بنابراین، نه نیکوکاران براي دریافت پاداش خود گرفتار مشکلی میشوند و نه مجازات بدکاران به تأخیر میافتد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 200 ] ...... ص : 366
(آیه 200 )- این آیه آخرین آیه سوره آل عمران و محتوي یک برنامه جامع چهار مادهاي که ضامن سر بلندي و پیروزي مسلمین
است، میباشد.
اي کسانی که ایمان آوردهاید! » : -1 نخست روي سخن را به همه مؤمنان کرده و به اولین ماده این برنامه اشاره میکند و میفرماید
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا). ) « در برابر حوادث ایستادگی کنید
صبر و استقامت در برابر مشکلات و هوسها و حوادث، در حقیقت ریشه اصلی هر گونه پیروزي مادي و معنوي را تشکیل میدهد.
و در برابر دشمنان نیز استقامت به » : -2 در مرحله دوم قرآن به افراد با ایمان دستور به استقامت در برابر دشمن میدهد و میفرماید
وَ صابِرُوا). ) « خرج دهید
-3 در جمله بعد به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات کشورهاي اسلامی میدهد و
وَ رابِطُوا). ) « از مرزهاي خود، مراقبت به عمل آورید » : میفرماید
این دستور به خاطر آن است که مسلمانان هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند. و در برابر حملات شیطان و هوسهاي
سرکش همیشه آماده و مراقب باشند. ص: 367
وَ اتَّقُوا ) « و از خدا بپرهیزید » : -4 بالاخره در آخرین دستور که همچون چتري بر همه دستورهاي سابق سایه میافکند، میفرماید
اللَّهَ).
لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ). ) « شاید رستگار شوید » : سپس میگوید
یعنی شما در سایه به کار بستن این چهار دستور، میتوانید رستگار شوید و با تخلف از آنها راهی به سوي رستگاري نخواهید
داشت.
به هر حال اگر روح استقامت و پایمردي در مسلمانان زنده شود، اگر در برابر افزایش تلاش و کوشش دشمنان، مسلمانان تلاش و
صفحه 330 از 550
کوشش بیشتري از خود نشان دهند و پیوسته از مرزهاي جغرافیایی و عقیدهاي خود مراقبت نمایند و علاوه بر همه اینها با تقواي
فردي و اجتماعی، گناه و فساد را از جامعه خود دور کنند پیروزي آنها تضمین خواهد شد.
پایان سوره آل عمران
ص: 369
سوره نساء ..... ص : 369
اشاره
نازل شده و 176 آیه است. « مدینه » این سوره در
قرار دارد. « ممتحنه » سوره نساء از نظر ترتیب نزول، بعد از سوره
زیرا میدانیم ترتیب کنونی سورههاي قرآن مطابق ترتیب نزول سورهها نیست.
میباشد و نظر به این که بحثهاي « بقره » همچنین از نظر تعداد کلمات و حروف، این سوره طولانیترین سورههاي قرآن بعد از سوره
نامیده شده است. « نساء » فراوانی در مورد احکام و حقوق زنان در آن آمده، به سوره
محتواي سوره: ..... ص : 369
بحثهاي مختلف این سوره عبارتند از:
-1 دعوت به ایمان و عدالت و قطع رابطه دوستانه با دشمنان سرسخت.
-2 قسمتی از سرگذشت پیشینیان براي آشنایی به سرنوشت جامعههاي ناسالم.
-3 حمایت از نیازمندان، مانند یتیمان.
-4 قانون ارث بر اساس یک روش طبیعی و عادلانه.
-5 قوانین مربوط به ازدواج و برنامههایی براي حفظ عفت عمومی.
-6 قوانین کلی براي حفظ اموال عمومی.
-7 معرفی دشمنان جامعه اسلامی و بیدارباش به مسلمانان در برابر آنها.
-8 حکومت اسلامی و لزوم اطاعت از رهبر چنین حکومتی.
-9 اهمیت هجرت و موارد لزوم آن.
فضیلت تلاوت این سوره: ..... ص : 369
هر کس ص: 370 » : پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله طبق روایتی فرمود
سوره نساء را بخواند، گویا به اندازه هر مسلمانی که طبق مفاد این سوره ارث میبرد، در راه خدا انفاق کرده است و همچنین پاداش
.« کسی را که بردهاي را آزاد کرده به او میدهند
صفحه 331 از 550
بدیهی است در این روایت و در تمام روایات مشابه آن، منظور تنها خواندن آیات نیست بلکه خواندن، مقدمهاي است براي فهم و
درك، و آن نیز به نوبه خود مقدمهاي است براي پیاده ساختن آن در زندگی فردي و اجتماعی.
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
سوره نساء ( 4): آیۀ 1] ..... ص : 370
(آیه 1)- مبارزه با تبعیضها! روي سخن در نخستین آیه این سوره به تمام افراد انسان است و آنها را دعوت به تقوي و پرهیزکاري
یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ). ) « اي مردم از پروردگارتان بپرهیزید » : میکند و میفرماید
سپس براي معرفی خدایی که نظارت بر تمام اعمال انسان دارد به یکی از صفات او اشاره میکند که ریشه وحدت اجتماعی بشر
الَّذِي خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ). ) « آن خدایی که همه شما را از یک انسان پدید آورد » است
در آیات « بنی آدم » اشاره به نخستین انسانی است که قرآن او را به نام آدم پدر انسانهاي امروز معرفی کرده و تعبیر « نَفْسٍ واحِ دَةٍ »
قرآن نیز اشاره به همین است.
وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها). ) « همسر آدم را از او آفرید » : سپس در جمله بعد میگوید
و معنی آن این است که همسر آدم را از جنس او قرار داد نه از اعضاي بدن او و طبق روایتی از امام باقر علیه السّلام، خلقت حوّا از
یکی از دندههاي آدم شدیدا تکذیب شده و تصریح شده که حوّا از باقیمانده خاك آدم آفریده شده است.
وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً). ) « خداوند از آدم و همسرش، مردان و زنان فراوانی به وجود آورد » : سپس در جمله بعد میفرماید
از این تعبیر استفاده میشود که تکثیر نسل فرزندان آدم تنها از طریق آدم و همسرش صورت گرفته است و موجود دیگري در آن
دخالت نداشته است.
سپس به خاطر اهمیتی که تقوا در ساختن زیر بناي یک جامعه سالم دارد ص: 371
از خدایی بپرهیزید که در نظر شما عظمت دارد و به » : مجددا در ذیل آیه مردم را به پرهیزکاري و تقوا دعوت میکند و میفرماید
وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ). ) « هنگامی که میخواهید چیزي از دیگري طلب کنید نام او را میبرید
وَ الْأَرْحامَ). ) « از خویشاوندان خود و (قطع پیوند آنها) بپرهیزید » : و اضافه میکند
ذکر این موضوع در اینجا نشانه اهمیت فوق العادهاي است که قرآن براي صله رحم قائل است.
إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً). ) « خداوند مراقب شماست » : در پایان آیه میافزاید
و تمام اعمال و نیات شما را میبیند و در ضمن نگهبان شما در برابر حوادث است.
سوره نساء ( 4): آیۀ 2] ..... ص : 371
اشاره
( (آیه 2
شأن نزول: ..... ص : 371
برادر ثروتمندي داشت که از دنیا رفت، و او به عنوان سرپرستی از یتیمان برادر، اموال او را به تصرف « بنی غطفان » شخصی از قبیله
صفحه 332 از 550
در آورد، و هنگامی که برادرزاده به حدّ رشد رسید، از دادن حق او امتناع ورزید، موضوع را به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله
عرض کردند، آیه نازل گردید، و مرد غاصب بر اثر شنیدن آن توبه کرد و اموال را به صاحبش بازگرداند و گفت: اعوذ باللّه من
.« به خدا پناه میبرم از این که آلوده به گناه بزرگی شوم » : الحوب الکبیر
تفسیر: ..... ص : 371
خیانت در اموال یتیمان ممنوع- در هر اجتماعی بر اثر حوادث گوناگون پدرانی از دنیا میروند و فرزندان صغیري از آنها باقی
میمانند.
در این آیه سه دستور مهم در باره اموال یتیمان داده شده است.
وَ آتُوا الْیَتامی أَمْوالَهُمْ). ) « اموال یتیمان را (به هنگامی که رشد پیدا کنند) به آنها بدهید » : -1 نخست دستور میدهد که
یعنی، تصرف شما در این اموال تنها به عنوان امین و ناظر است نه مالک.
-2 دستور بعد براي جلوگیري از حیف و میلهایی است، که گاهی سرپرستهاي یتیمان به بهانه این که تبدیل کردن مال به نفع یتیم
است یا تفاوتی با هم ندارد، و یا اگر بماند ضایع میشود، اموال خوب و زبده یتیمان را بر میداشتند ص:
372
و هیچ گاه اموال پاکیزه آنها را با اموال ناپاك و پست خود » : و اموال بد و نامرغوب خود را به جاي آن میگذاشتند قرآن میگوید
وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ). ) « تبدیل نکنید
وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلی أَمْوالِکُمْ). ) « و اموال آنها را با اموال خود نخورید » -3
یعنی، اموال یتیمان را با اموال خود مخلوط نکنید بطوري که نتیجهاش تملّک همه باشد، و یا این که اموال بد خود را با اموال خوب
آنها مخلوط نسازید که نتیجهاش پایمال شدن حق یتیمان باشد.
إِنَّهُ کانَ ) « این گونه تعدي و تجاوز به اموال یتیمان، گناه بزرگی است » : در پایان آیه، براي تأکید و اثبات اهمیت موضوع میفرماید
حُوباً کَبِیراً)
سوره نساء ( 4): آیۀ 3] ..... ص : 372
اشاره
( (آیه 3
شأن نزول: ..... ص : 372
قبل از اسلام معمول بود که بسیاري از مردم حجاز، دختران یتیم را به عنوان تکفّل و سرپرستی به خانه خود میبردند، و بعد با آنها
ازدواج کرده و اموال آنها را هم تملک میکردند، و چون همه کار، دست آنها بود حتی مهریّه آنها را کمتر از معمول قرار
میدادند، و هنگامی که کمترین ناراحتی از آنها پیدا میکردند به آسانی آنها را رها میساختند.
در این هنگام آیه نازل شد و به سرپرستان ایتام دستور داد در صورتی با دختران یتیم ازدواج کنند که عدالت را بطور کامل در باره
آنها رعایت نمایند.
صفحه 333 از 550
تفسیر: ..... ص : 372
در این آیه اشاره به یکی دیگر از حقوق یتیمان میکند و میفرماید:
اگر میترسید به هنگام ازدواج با دختران یتیم رعایت حق و عدالت را در باره حقوق زوجیت و اموال آنان ننمایید از ازدواج با آنها »
وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامی فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ). ) « چشم بپوشید و به سراغ زنان دیگر بروید
مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ). ) « از آنها دو نفر یا سه نفر یا چهار نفر به همسري خود انتخاب کنید » : سپس میفرماید
اما اگر میترسید عدالت را (در مورد همسران متعدد) رعایت » سپس بلافاصله میگوید: این در صورت حفظ عدالت کامل است
تا از ظلم و ستم بر دیگران بر کنار باشید (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً). برگزیده تفسیر نمونه، « ننمایید تنها به یک همسر اکتفا کنید
ج 1، ص: 373
زیرا شرایط آنها سبکتر است، اگر چه آنها نیز باید از « و یا (به جاي انتخاب همسر دوم) از کنیزي که مال شما است استفاده کنید »
حقوق حقه خود برخوردار باشند (أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).
ذلِکَ أَدْنی أَلَّا تَعُولُوا). ) « این کار (انتخاب یک همسر و یا انتخاب کنیز) از ظلم و ستم و انحراف از عدالت، بهتر جلوگیري میکند »
در باره عدالت همسران، آنچه مرد موظف به آن است رعایت عدالت در جنبههاي عملی و خارجی است چه این که عدالت در
.«1» محبتهاي قلبی خارج از قدرت انسان است
سوره نساء ( 4): آیۀ 4] ..... ص : 373
اشاره
(آیه 4)- مهر زنان! به دنبال بحثی که در آیه گذشته در باره انتخاب همسر بود، در این آیه اشاره به یکی از حقوق مسلم زنان
وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَۀً). ) « میکند و تأکید مینماید که: مهر زنان را بطور کامل به عنوان یک عطیه (الهی) بپردازید
اگر زنان با » : سپس در ذیل آیه براي احترام گذاردن به احساسات طرفین و محکم شدن پیوندهاي قلبی و جلب عواطف میگوید
فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً ) « رضایت کامل خواستند مقداري از مهر خود را ببخشند براي شما حلال و گواراست
مَرِیئاً).
تا در محیط زندگی زناشویی تنها قانون و مقررات خشک حکومت نکند، بلکه به موازات آن عاطفه و محبت نیز حکمفرما باشد.
یک پشتوانه اجتماعی براي زن- ..... ص : 373 « مهر »
در عصر جاهلیت نظر به این که براي زنان ارزشی قائل نبودند، غالبا مهر را که حق مسلم زن بود در اختیار اولیاي او قرار میدادند، و
آن را ملک مسلم آنها میدانستند، گاهی نیز مهر یک زن را ازدواج زن دیگري قرار میدادند، اسلام بر تمام این رسوم ظالمانه خط
بطلان کشید و مهر را به عنوان یک حق مسلم به زن اختصاص داد.
پنداشتهاند ارتباط به قوانین اسلام ندارد، زیرا در اسلام « بهاي زن » تفسیر غلطی کردهاند و آن را یک نوع « مهر » و اگر بعضی براي
به هیچ وجه جنبه بها « مهر »
__________________________________________________
آمده، مطالعه فرمایید. « تفسیر نمونه » در ذیل همین آیه در « تعدّد همسر » 1) بحث جالبی که پیرامون )
صفحه 334 از 550
ص: 374
به عنوان دو رکن اساسی پیمان « زن » و « مرد » و قیمت کالا ندارد، و بهترین دلیل آن همان صیغه ازدواج است که در آن رسما
ازدواج به حساب آمدهاند و مهر یک چیز اضافی و در حاشیه قرار گرفته است به همین دلیل اگر در صیغه عقد اسمی از مهر نبرند،
عقد باطل نیست، در حالی که اگر در خرید و فروش و معاملات اسمی از قیمت برده نشود مسلما باطل خواهد بود.
سوره نساء ( 4): آیۀ 5] ..... ص : 374
(آیه 5)- سفیه کیست؟ به دنبال بحثی که در آیات پیش در باره یتیمان گذشت این آیه و آیه بعد، آن را تکمیل میکند، و
وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ). و بگذارید در مسائل اقتصادي رشد ) « اموال و ثروتهاي خود را به دست افراد سفیه نسپارید » : میفرماید
پیدا کنند تا اموال شما در معرض مخاطره و تلف قرار نگیرد.
در این جمله، عدم رشد کافی در خصوص امور مالی است بطوري که شخص نتواند سرپرستی اموال خود را به « سفاهت » منظور از
عهده گیرد و در مبادلات، منافع خود را تأمین نماید.
این سرمایههاي شما که قوام زندگانی و اجتماع شما به آن » : در جمله بعد قرآن تعبیر جالبی در باره اموال و ثروتها کرده و میگوید
به دست سفیهان و اسرافکاران نسپارید (الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً). « است و بدون آن نمیتوانید کمر راست کنید
از این تعبیر به خوبی اهمیتی را که اسلام براي مسائل مالی و اقتصادي قائل است روشن میشود، و به عکس آنچه در انجیل کنونی
اسلام میگوید ملتی که فقیر باشد هرگز نمیتواند کمر « شخص پولدار هرگز وارد ملکوت آسمانها نمیشود » میخوانیم که «1»
راست کند و عجب این است که آنها با آن تعلیمات غلط به کجا رسیدهاند و ما با این تعلیمات عالی در چه مرحلهاي سیر میکنیم!
وَ) « خوراك و پوشاك آنها را از طریق اموالشان تأمین کنید » در پایان آیه دو دستور مهم در باره یتیمان میدهد نخست این که
ارْزُقُوهُمْ فِیها وَ اکْسُوهُمْ).
تا با آبرومندي بزرگ شوند و به حد بلوغ برسند.
وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً). ) « با یتیمان بطور شایسته سخن گویید » : دیگر این که
__________________________________________________
. 1) انجیل متی باب 19 شماره 23 )
ص: 375
آنها کمک کنید تا به موقع « رشد عقلی » یعنی، با عبارات و سخنان دلنشین و شایسته هم کمبود روانی آنها را برطرف سازید و هم به
بلوغ از رشد عقلی کافی برخوردار باشند، و به این ترتیب برنامه سازندگی شخصیت آنها نیز جزء وظایف سرپرستان خواهد بود.
سوره نساء ( 4): آیۀ 6] ..... ص : 375
یتیمان را بیازمایید تا هنگامی که به حد » : (آیه 6)- در این آیه دستور دیگري در باره یتیمان و سرنوشت اموال آنها داده و میفرماید
وَ ابْتَلُوا الْیَتامی حَتَّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ). ) « بلوغ برسند
فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا ) « و اگر در این موقع در آنها رشد (کافی) براي اداره اموال خود یافتید، اموالشان را به آنها بازگردانید »
إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ).
صفحه 335 از 550
وَ لا ) « و پیش از آن که بزرگ شوند اموالشان را از روي اسراف نخورید » : سپس بار دیگر به سرپرستان تأکید میکند، میگوید
تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا).
سرپرستان ایتام اگر متمکّن و ثروتمندند نباید به هیچ عنوانی از اموال ایتام استفاده کنند و اگر فقیر و نادار باشند » : و دیگر این که
تنها میتوانند (در برابر زحماتی که به خاطر حفظ اموال یتیم متحمل میشوند) با رعایت عدالت و انصاف، حق الزحمه خود را از
وَ مَنْ کانَ غَنِیا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ). ) « اموال آنها بردارند
هنگامی که میخواهید اموال آنها را به دست آنها بسپارید گواه » : سپس به آخرین حکم در باره اولیاء ایتام اشاره کرده، میفرماید
فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ). ) « تا جاي اتهام و نزاع و گفتگو باقی نماند « بگیرید
در پایان آیه میفرماید: اما بدانید که حساب کننده واقعی خداست و مهمتر از هر چیز این است که حساب شما نزد او روشن باشد،
و خداوند براي محاسبه کافی » اوست که اگر خیانتی از شما سر زند و بر گواهان مخفی بماند به حساب آن رسیدگی خواهد کرد
وَ کَفی بِاللَّهِ حَسِیباً). ) « است
سوره نساء ( 4): آیۀ 7] ..... ص : 375
اشاره
( (آیه 7
شأن نزول: ..... ص : 375
در عصر جاهلیت عرب، رسم چنین بود که تنها مردان را وارث میشناختند، و زنان و کودکان را از ارث محروم میساختند و ثروت
میت را ص: 376
از دنیا « اوس بن ثابت » (در صورتی که مرد نزدیکی نبود) در میان مردان دورتر قسمت میکردند، تا این که یکی از انصار به نام
رفت، عموزادههاي وي اموال او را میان خود تقسیم کردند، و به همسر و فرزندان خردسال او چیزي ندادند، همسر او به پیامبر صلّی
اللّه علیه و آله شکایت کرد.
در این موقع آیه نازل شد و پیامبر آنها را خواست و دستور داد در اموال مزبور، هیچ گونه دخالت نکنند و آن را براي بازماندگان
درجه اول او بگذارند.
تفسیر: ..... ص : 376
گام دیگري براي حفظ حقوق زن- اعراب با رسم غلط و ظالمانهاي که داشتند زنان و فرزندان خردسال را از حق ارث محروم
مردان از اموالی که پدر و مادر و نزدیکان به جاي » : میساختند، آیه مورد بحث روي این قانون غلط خط بطلان کشیده، میفرماید
لِلرِّجالِ ) « میگذارند سهمی دارند و زنان نیز از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان میگذارند سهمی، خواه آن مال کم باشد یا زیاد
نَصِ یبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصِ یبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ). بنابراین، هیچ یک حق ندارد
سهم دیگري را غصب کند.
تا هیچ گونه تردید در این بحث باقی « این سهمی است تعیین شده و لازم الاداء » : سپس در پایان آیه براي تأکید مطلب میفرماید
نماند (نَصِیباً مَفْرُوضاً).
صفحه 336 از 550
سوره نساء ( 4): آیۀ 8] ..... ص : 376
هرگاه در مجلس تقسیم ارث، » : (آیه 8)- یک حکم اخلاقی! این آیه مسلما بعد از قانون تقسیم ارث، نازل شده، زیرا میگوید
وَ إِذا حَ َ ض رَ الْقِسْمَۀَ أُولُوا الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینُ ) « خویشاوندان و یتیمان و مستمندان حاضر شدند چیزي از آن به آنها بدهید
فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ).
اگر چه بطور مطلق ذکر شده ولی منظور از آن ایتام و نیازمندان فامیل است. « مساکین » و « یتامی » کلمه
وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً). ) « به این دسته از محرومان، با زبان خوب و طرز شایسته صحبت کنید » در پایان آیه دستور میدهد که
سوره نساء ( 4): آیۀ 9] ..... ص : 376
(آیه 9)- جلب عواطف به سوي یتیمان! قرآن براي برانگیختن عواطف مردم در برابر وضع یتیمان اشاره به حقیقتی میکند که گاهی
مردم از آن غافل ص: 377
کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود به یادگار بگذارند از آینده آنان میترسند باید (از ستم در باره یتیمان » : میشوند، میفرماید
وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّۀً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ). ) « مردم) بترسند
اصولا مسائل اجتماعی همواره به شکل یک سنت از امروز به فردا، و از فردا به آینده دوردست سرایت میکند. بنابراین، آنها که
اساس ظلم و ستم بر ایتام را در اجتماع میگذارند بالاخره روزي این بدعت غلط، دامان فرزندان خود آنها را خواهد گرفت.
اکنون که چنین است باید سرپرستان ایتام، از مخالفت با احکام خدا بپرهیزند و با یتیمان، با زبان ملایم و » : در پایان آیه میفرماید
فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً). ) « عباراتی سرشار از عواطف انسانی سخن بگویند
تا ناراحتی درونی و زخمهاي قلب آنها به این وسیله التیام یابد.
این دستور عالی اسلامی اشاره به یک نکته روانی در مورد پرورش یتیمان میکند و آن این که: نیازمندي کودك یتیم، منحصر به
خوراك و پوشاك نیست، بلکه باید علاوه بر مراقبتهاي جسمی از نظر تمایلات روانی نیز اشباع شود و گر نه کودکی سنگدل،
شکست خورده، فاقد شخصیت و خطرناك به عمل خواهد آمد.
سوره نساء ( 4): آیۀ 10 ] ..... ص : 377
( آیه 10 )- چهره باطنی اعمال ما! در آغاز این سوره تعبیر شدیدي پیرامون تصرفهاي ناروا در اموال یتیمان دیده میشود که
کسانی که اموال یتیمان را به ناحق تصرف میکنند (در حقیقت) در شکمشان تنها » : صریحترین آنها آیه مورد بحث است. میگوید
إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً). ) « آتش میخورند
به زودي در جهان دیگر داخل در » سپس در پایان آیه میگوید: علاوه بر این که آنها در همین جهان در واقع آتش میخورند
که آنها را به شدت میسوزاند (وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً). « آتش برافروختهاي میشوند
از این آیه استفاده میشود که اعمال ما علاوه بر چهره ظاهري خود، یک چهره واقعی نیز دارد که در این جهان از نظر ما پنهان
را تشکیل میدهند. « تجسّم اعمال » است اما این چهرههاي درونی در جهان دیگر ظاهر میشوند و مسأله
صفحه 337 از 550
ص: 378
سوره نساء ( 4): آیۀ 11 ] ..... ص : 378
اشاره
( آیه 11
شأن نزول: ..... ص : 378
نقل شده که میگوید: بیمار شده بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از من « جابر بن عبد اللّه » در مورد نزول این آیه و آیه بعد، از
عیادت کرد، من بیهوش بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آبی خواست و با مقداري از آن وضو گرفت، و بقیه را بر من پاشید، من
به هوش آمدم، عرض کردم اي رسولخدا! تکلیف اموال من بعد از من چه خواهد شد؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خاموش گشت،
چیزي نگذشت که آیه نازل گردید و سهم ورّاث در آن تعیین شد.
تفسیر: ..... ص : 378
اشاره
سهام ارث- در این آیه حکم طبقه اول وارثان (فرزندان و پدران و مادران) بیان شده است.
« خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش میکند که براي پسران دو برابر سهم دختران قائل شوید » : در جمله نخست میگوید
(یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ).
و این یک نوع تأکید روي ارث بردن دختران و مبارزه با سنتهاي جاهلی است که آنها را بکلی محروم میکردند.
فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ) « اگر فرزندان میت، منحصرا دو دختر یا بیشتر باشند دو ثلث مال از آن آنهاست » : سپس میفرماید
ما تَرَكَ).
وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ). ) « ولی اگر تنها یک دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست »
اما میراث پدران و مادران که آنها نیز جزء طبقه اول و هم ردیف فرزندان میباشند، سه حالت دارد.
« شخص متوفی، فرزند یا فرزندانی داشته باشد که در این صورت براي پدر و مادر او هر کدام یک ششم میراث است » : حالت اول
(وَ لِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ).
فرزندي در میان نباشد و وارث، تنها پدر و مادر او باشند در این صورت سهم مادر یک سوم مجموع مال و بقیه از آن » : حالت دوم
فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ). ص: 379 ) « پدر است
ولی شخص متوفی برادرانی (از طرف پدر و مادر، » ، حالت سوم: این است که وارث تنها پدر و مادر باشند و فرزندي در کار نباشد
یا تنها از طرف پدر) داشته باشد، در این صورت سهم مادر از یک سوم به یک ششم تنزل مییابد و پنج ششم باقیمانده براي پدر
فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ). ) « است
مینامند. « حاجب » در واقع برادران با این که ارث نمیبرند، مانع مقدار اضافی ارث مادر میشوند و به همین جهت آنها را
بنابراین، اگر وصیتی « همه اینها بعد از انجام وصیتی است که او (میت) کرده است و بعد از اداي دین است » : سپس قرآن میگوید
صفحه 338 از 550
کرده یا دیونی دارد باید نخست به آنها عمل کرد (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّۀٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ).
البته انسان فقط میتواند در باره یک سوم از مال خود وصیت کند و اگر بیش از آن وصیت کند صحیح نیست مگر این که ورثه
اجازه دهند.
آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ ) « شما نمیدانید پدران و فرزندانتان کدامیک بیشتر به نفع شما هستند » : و در جمله بعد میفرماید
أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً).
فَرِیضَۀً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ ) « این قانونی است که از طرف خدا فرض و واجب شده و او دانا و حکیم است » : و در پایان آیه میفرماید
عَلِیماً حَکِیماً).
این جمله براي تأکید مطالب گذشته است، تا جاي هیچ گونه چانه زدن براي مردم در باره قوانین مربوط به سهام ارث باقی نماند.
چرا ارث مرد دو برابر زن میباشد؟ ..... ص : 379
با مراجعه به آثار اسلامی به این نکته پی میبریم که این سؤال از همان آغاز اسلام در اذهان مردم بوده و گاهبیگاه از پیشوایان
اسلام در این زمینه پرسشهایی میکردند از جمله از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود:
این که سهم زنان از میراث نصف سهم مردان است به خاطر آن است که زن هنگامی که ازدواج میکند چیزي (مهر) میگیرد و »
مرد ناچار است چیزي بدهد، به علاوه هزینه زندگی زنان بر دوش مردان است، در حالی که زن در برابر هزینه زندگی مرد و
.« خودش مسؤولیتی ندارد
سوره نساء ( 4): آیۀ 12 ] ..... ص : 379
(آیه 12 )- سهم ارث همسران از یکدیگر! در این آیه چگونگی ارث زن ص: 380
وَ لَکُمْ ) « و براي شما نصف میراث زنانتان است اگر فرزندي نداشته باشند » : و شوهر از یکدیگر توضیح داده شده، آیه میگوید
نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ).
فَإِنْ کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ ) « ولی اگر فرزند و یا فرزندانی براي آنها باشد (حتی اگر از شوهر دیگري باشد) تنها یک چهارم از آن شماست »
فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ).
مِنْ بَعْدِ وَصِیَّۀٍ یُوصِینَ بِها أَوْ دَیْنٍ). ) « بعد از پرداخت بدهیهاي همسر و انجام وصیتهاي مالی اوست » البته این تقسیم نیز
وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ). ) « و براي زنان شما یک چهارم میراث شماست اگر فرزندي نداشته باشید »
فَإِنْ کانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ ) « و اگر براي شما فرزندي باشد (اگر چه این فرزند از همسر دیگري باشد) سهم زنان به یک هشتم میرسد »
الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ).
است (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّۀٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَیْنٍ). « بعد از انجام وصیتی که کردهاید و اداي دین » این تقسیم نیز همانند تقسیم سابق
اگر مردي از دنیا برود و برادران و خواهران از او ارث ببرند، یا » : سپس حکم ارث خواهران و برادران را بیان میکند و میگوید
وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَۀً أَوِ ) « زنی از دنیا برود و برادر و یا خواهري داشته باشد هر یک از آنها یک ششم مال را به ارث میبرند
امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ).
به خواهران و برادران مادري که از شخص متوفی ارث میبرند گفته میشود. این در صورتی است که از شخص متوفی « کلالۀ »
یعنی باید ثلث مال را در میان « اما اگر بیش از یکی باشند مجموعا یک سوم میبرند » یک برادر و یک خواهر (مادري) باقی بماند
صفحه 339 از 550
خودشان تقسیم کنند (فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ).
مِنْ بَعْدِ وَصِیَّۀٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ). ) « این در صورتی است که وصیت قبلا انجام گیرد و دیون از آن خارج شود » : سپس اضافه میکند
غَیْرَ مُضَارٍّ). ص: 381 ) « به شرط آن که (از طریق وصیت و اقرار به دین) به آنها (ورثه) ضرر نزند »
وَصِیَّۀً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ). ) « این سفارش خداست، و خدا دانا و بردبار است » : و در پایان آیه براي تأکید میفرماید
یعنی، این توصیهاي است الهی که باید آن را محترم بشمرید، زیرا خداوند به منافع و مصالح شما آگاه است که این احکام را مقرر
داشته و نیز از نیات وصیتکنندگان آگاه میباشد، در عین حال حلیم است و کسانی را که بر خلاف فرمان او رفتار میکنند فورا
مجازات نمینماید!
سوره نساء ( 4): آیۀ 13 ] ..... ص : 381
(آیه 13 )- به دنبال بحثی که در آیات گذشته در باره قوانین ارث گذشت در این آیه از این قوانین به عنوان حدود الهی یاد کرده
تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ). ) « اینها حدود و مرزهاي الهی است » : میفرماید
که عبور و تجاوز از آنها ممنوع است، و آنها که از حریم آن بگذرند و تجاوز کنند، گناهکار و مجرم شناخته میشوند.
کسانی که خداوند و پیامبر را اطاعت کنند (و این مرزها را محترم شمارند) بطور جاودان در باغهایی از بهشت » : سپس میفرماید
وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ ) « خواهند بود، که آب از پاي درختان آنها قطع نمیگردد
فِیها).
وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ). ) « این رستگاري و پیروزي بزرگی است » : در پایان آیه میفرماید
سوره نساء ( 4): آیۀ 14 ] ..... ص : 381
آنها که نافرمانی خدا و پیامبر کنند و از » : (آیه 14 )- در این آیه به نقطه مقابل کسانی که در آیه قبل بیان شد اشاره کرده، میفرماید
وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها). ) « مرزها تجاوز نمایند جاودانه در آتش خواهند بود
وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ). ) « آنها عذاب خوارکننده و آمیخته با توهینی دارند » : و در پایان آیه به سر انجام آنها اشاره کرده، میفرماید
در جمله قبل جنبه جسمانی مجازات الهی منعکس شده بود، و در این جمله که مسأله اهانت به میان آمده به جنبه روحانی آن اشاره
میکند.
ص: 382
سوره نساء ( 4): آیۀ 15 ] ..... ص : 382
و کسانی از زنان » : میشوند، نخست میفرماید « فحشاء » (آیه 15 )- این آیه اشاره به مجازات زنان شوهرداري است که آلوده
وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَ ۀَ مِنْ نِسائِکُمْ ) « (همسران) شما که مرتکب زنا شوند چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبید
فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَۀً مِنْکُمْ).
اگر این چهار نفر به موضوع (زنا) گواهی دادند، آنها را در خانههاي (خود) محبوس سازید، تا مرگ آنها فرا » : سپس میفرماید
صفحه 340 از 550
فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ). ) « رسد
تعیین شده است. « حبس ابد » بنابراین، مجازات عمل منافی عفت براي زنان شوهردار در این آیه
أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا). ) « و یا این که خداوند راهی براي آنها قرار بدهد » : ولی بلافاصله میگوید
از تعبیر فوق استفاده میشود که این حکم، یک حکم موقت بوده است.
سوره نساء ( 4): آیۀ 16 ] ..... ص : 382
مرد و زنی که (همسر ندارند و) » : را بیان میکند، و میفرماید « غیر محصنه » (آیه 16 )- در این آیه حکم زنا و عمل منافی عفت
وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ فَآذُوهُما). ) « اقدام به ارتکاب این عمل زشت میکنند، آنها را آزار (و مجازات) کنید
مجازات مذکور در این آیه یک مجازات کلی است، و آیه 2 سوره نور که حدّ زنا را یکصد تازیانه براي هر یک از طرفین بیان
کرده میتواند، تفسیر و توضیحی براي این آیه بوده باشد.
اگر آنها به راستی توبه کنند و خود را » : در پایان آیه اشاره به مسأله توبه و عفو و بخشش از این گونه گناهکاران کرده، و میفرماید
فَإِنْ تابا وَ ) « اصلاح نمایند و به جبران گذشته بپردازند، از مجازات آنها صرف نظر کنید، زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است
أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً).
از این حکم ضمنا استفاده میشود که هرگز نباید افرادي را که توبه کردهاند در برابر گناهان سابق مورد ملامت قرار داد.
سوره نساء ( 4): آیۀ 17 ] ..... ص : 382
(آیه 17 )- در آیه قبل مسأله سقوط حد و مجازات مرتکبین اعمال منافی ص: 383
پذیرش توبه از سوي خدا تنها براي » : عفت در پرتو توبه صریحا بیان شد، در این آیه پارهاي از شرایط آن را بیان میکند و میفرماید
إِنَّمَا التَّوْبَۀُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَۀٍ). ) « کسانی است که کار بدي (گناهی) را از روي جهالت انجام میدهند
در آیه فوق طغیان غرایز و تسلط هوسهاي سرکش و چیره شدن آنها بر نیروي عقل و ایمان است، و در این « جهالت » منظور از
حالت، علم و دانش انسان به گناه گر چه از بین نمیرود اما تحت تأثیر آن غرایز سرکش قرار گرفته و عملا بیاثر میگردد، و
هنگامی که علم اثر خود را از دست داد، عملا با جهل و نادانی برابر خواهد بود.
ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ). ) « سپس به زودي توبه میکنند » : در جمله بعد قرآن به یکی دیگر از شرایط توبه اشاره کرده، میفرماید
یعنی، به زودي از کار خود پشیمان شوند و به سوي خدا باز گردند، زیرا توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه را بطور کلی
از روح و جان انسان بشوید.
فَأُولئِکَ ) « خداوند توبه چنین اشخاصی را میپذیرد و خداوند دانا و حکیم است » : پس از ذکر شرایط توبه در پایان آیه میفرماید
یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً).
سوره نساء ( 4): آیۀ 18 ] ..... ص : 383
کسانی که در آستانه مرگ قرار میگیرند و » : (آیه 18 )- در این آیه اشاره به کسانی که توبه آنها پذیرفته نمیشود نموده، میفرماید
صفحه 341 از 550
وَ لَیْسَتِ التَّوْبَۀُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَ َ ض رَ ) « میگویند اکنون از گناه خود توبه کردیم توبه آنان پذیرفته نخواهد شد
أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ).
دسته دوم، از کسانی که توبه آنها پذیرفته نمیشود آنها هستند که در حال کفر از جهان میروند، در آیه مورد بحث در باره آنها
وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ). ) « و آنها که در حال کفر میمیرند توبه براي آنها نیست » : چنین میفرماید
در حقیقت آیه میگوید: کسانی که از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ایمان توبه کردهاند ولی در حال مرگ با ایمان از
دنیا نرفتند، توبههاي گذشته آنها نیز بیاثر است.
اینها (هر دو دسته) کسانی هستند که عذاب ص: 384 » : در پایان آیه میفرماید
أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً). ) « دردناکی براي آنان مهیا کردهایم
سوره نساء ( 4): آیۀ 19 ] ..... ص : 384
اشاره
( (آیه 19
شأن نزول: ..... ص : 384
از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: این آیه در باره کسانی نازل گردیده که همسران خود را بدون این که همچون یک همسر با
آنها رفتار کنند، نگه میداشتند، به انتظار این که آنها بمیرند، و اموالشان را تملک کنند.
تفسیر: ..... ص : 384
باز هم دفاع از حقوق زنان- در این آیه به دو عادت ناپسند دوران جاهلیت اشاره گردیده و به مؤمنان هشدار داده شده که آلوده
آنها نشوند.
یا أَیُّهَا ) « اي افراد با ایمان! براي شما حلال نیست که از زنان از روي اکراه (و ایجاد ناراحتی براي آنها) ارث ببرید » : -1 آیه میگوید
الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً).
-2 یکی دیگر از عادات نکوهیده آنها این بود که زنان را با وسایل گوناگون، تحت فشار میگذاشتند تا مهر خود را ببخشند و
آنها را تحت فشار قرار ندهید به خاطر این که قسمتی از آنچه را » : طلاق گیرند، آیه مورد بحث این کار را ممنوع ساخته، میفرماید
وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ). ) « به آنها دادهاید (از مهر) تملک کنید
ولی این حکم، استثنایی دارد که در جمله بعد به آن اشاره شده و آن این است که اگر آنها مرتکب عمل زشت گردند شوهران
مگر این که عمل » : میتوانند آنها را تحت فشار قرار دهند، تا مهر خود را حلال کرده و طلاق بگیرند. همان طور که آیه میگوید
إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَۀٍ مُبَیِّنَۀٍ). ) « زشت آشکاري انجام دهند
عمل زشت آشکار) در آیه فوق هر گونه مخالفت شدید زن و نافرمانی و ناسازگاري او را شامل میشود. ) « بِفاحِشَۀٍ مُبَیِّنَۀٍ » منظور از
وَ) « سپس دستور معاشرت شایسته و رفتار انسانی مناسب با زنان را صادر میکند، میفرماید: و با آنها بطور شایسته معاشرت کنید
عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).
اگر به جهانی از همسران خود رضایت کامل نداشته باشید و بر اثر اموري آنها در نظر شما » و به دنبال آن اضافه میکند، حتی
صفحه 342 از 550
ناخوشایند باشند (فورا تصمیم به جدایی نگیرید و تا آنجا که قدرت دارید مدارا کنید، زیرا ممکن است شما در برگزیده تفسیر
نمونه، ج 1، ص: 385
« تشخیص خود گرفتار اشتباه شده باشید) و اي بسا آنچه را نمیپسندید خداوند در آن خیر و برکت و سود فراوانی قرار داده باشد
(فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً).
سوره نساء ( 4): آیۀ 20 ] ..... ص : 385
اشاره
( (آیه 20
شأن نزول: ..... ص : 385
پیش از اسلام رسم بر این بود که اگر میخواستند همسر سابق را طلاق گویند و ازدواج جدیدي کنند براي فرار از پرداخت مهر،
همسر خود را به اعمال منافی عفت متهم میکردند، و بر او سخت میگرفتند، تا حاضر شود مهر خویش را که معمولا قبلا دریافت
میشد بپردازد، و طلاق گیرد، و همان مهر را براي همسر دوم قرار میدادند.
آیه نازل شد و این کار زشت را مورد نکوهش قرار داد.
تفسیر: ..... ص : 385
و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگري به جاي » : این آیه نیز براي حفظ قسمت دیگري از حقوق زنان نازل گردیده و میگوید
وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَکانَ ) « همسر خود انتخاب کنید و مال فراوانی (به عنوان مهر) به او پرداختهاید، چیزي از آن را نگیرید
زَوْجٍ وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً).
آیا » : سپس اشاره به طرز عمل دوران جاهلیت در این باره که همسر خود را متهم به اعمال منافی عفت میکردند نموده، میفرماید
أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً). ) « براي باز پس گرفتن (مهر) زنان متوسل به تهمت و گناه میشوید
یعنی، اصل عمل، ظلم است و گناه، و متوسل شدن به یک وسیله ناجوانمردانه و غلط، گناه آشکار دیگري است.
سوره نساء ( 4): آیۀ 21 ] ..... ص : 385
(آیه 21 )- در این آیه مجددا براي تحریک عواطف انسانی مردان اضافه میکند که شما و همسرانتان مدتها در خلوت و تنهایی با
چگونه آن (مهر) را باز پس میگیرید در حالی که با یکدیگر تماس و آمیزش کامل » هم بودهاید همانند یک روح در دو بدن
و همچون بیگانهها و دشمنان با یکدیگر رفتار میکنید، و حقوق مسلم آنها را پایمال مینمایید! (وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ « داشتهاید
أَفْضی بَعْضُکُمْ إِلی بَعْضٍ).
چگونه این پیمان مقدس و « همسران شما پیمان محکمی به هنگام عقد ازدواج از شما گرفتهاند » سپس میفرماید: از این گذشته
محکم را نادیده میگیرید ص: 386
صفحه 343 از 550
و اقدام به پیمانشکنی آشکار میکنید؟ (وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً).
سوره نساء ( 4): آیۀ 22 ] ..... ص : 386
اشاره
( (آیه 22
شأن نزول: ..... ص : 386
از دنیا رفت، فرزندش به « ابو قیس » پس از اسلام، حادثهاي براي یکی از مسلمانان پیش آمد و آن این که: یکی از انصار به نام
نامادري خود پیشنهاد ازدواج نمود، آن زن گفت: من تو را فرزند خود میدانم و چنین کاري را شایسته نمیبینم ولی با این حال از
پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله کسب تکلیف میکنم، سپس موضوع را خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد، و کسب تکلیف
نمود، آیه نازل شد و از این کار (که در زمان جاهلیت معمول بود) به شدت نهی کرد.
تفسیر: ..... ص : 386
با زنانی که » : همان طور که در شأن نزول نیز اشاره شد، آیه خط بطلان به یکی از اعمال ناپسند دوران جاهلیت میکشد و میگوید
وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ). ) « پدران شما با آنها ازدواج کردهاند هرگز ازدواج نکنید
اما از آنجا که هیچ قانونی معمولا شامل گذشته نمیشود، اضافه میفرماید:
إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ). ) « مگر ازدواجهایی که (پیش از نزول این حکم) انجام شده است »
إِنَّهُ کانَ ) « زیرا این کار، عمل زشتی است » : سپس براي تأکید مطلب، سه تعبیر شدید در باره این نوع ازدواج بیان کرده، میگوید
فاحِشَۀً).
در افکار مردم است یعنی طبع بشر آن را نمیپسندد (وَ مَقْتاً). « عملی است که موجب تنفر » : و بعد اضافه میکند
وَ ساءَ سَبِیلًا). ) « روش نادرستی است » : و در پایان میفرماید
فرزندان ) « مقیت » تنفرآمیز) و فرزندانی که ثمره آن بودند ) « مقت » حتی در تاریخ میخوانیم که مردم جاهلی نیز این نوع ازدواج را
مورد تنفر) مینامیدند.
سوره نساء ( 4): آیۀ 23 ] ..... ص : 386
(آیه 23 )- تحریم ازدواج با محارم! در این آیه به محارم یعنی زنانی که ازدواج با آنها ممنوع است اشاره کرده، و بر اساس آن
محرمیت از سه راه ممکن است پیدا شود:
میشود. « ارتباط نسبی » -1 ولادت که از آن تعبیر به
میگویند. « ارتباط سببی » -2 از طریق ازدواج که به آن
صفحه 344 از 550
گفته میشود. ص: 387 « ارتباط رضاعی » -3 از طریق شیرخوارگی که به آن
نخست اشاره به محارم نسبی که هفت دسته هستند کرده و میفرماید:
حُرِّمَتْ ) « مادران شما و دخترانتان و خواهرانتان و عمهها و خالههایتان و دختران برادر و دختران خواهرانتان بر شما حرام شدهاند »
عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ).
باید توجه داشت که منظور از مادر فقط آن زنی که انسان بلاواسطه از او متولد شده نیست، بلکه جدّه و مادر جدّه و مادر پدر و
مانند آن را شامل میشود همان طور که منظور از دختر، تنها دختر بلاواسطه نیست بلکه، دختر و دختر پسر و دختر دختر و فرزندان
آنها را نیز در بر میگیرد و همچنین در مورد پنج دسته دیگر.
وَ) « و مادرانی که شما را شیر دادهاند، و خواهران رضاعی شما، بر شما حرامند » : سپس به محارم رضاعی اشاره کرده و میفرماید
أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَۀِ).
و در آخرین مرحله اشاره به دسته سوم از محارم کرده و آنها را تحت چند عنوان بیان میکند.
وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ). ) « و مادران همسرانتان » -1
یعنی، به مجرد این که زنی به ازدواج مردي درآمد و صیغه عقد، جاري گشت مادر او، و مادر مادر او، و هر چه بالاتر روند بر او
حرام ابدي میشوند.
وَ رَبائِبُکُمُ اللَّاتِی ) « و دختران همسرتان که در دامان شما قرار دارند به شرط این که با آن همسر آمیزش جنسی پیدا کرده باشید » -2
فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ).
فَإِنْ ) « اگر با آنها آمیزش جنسی نداشتهاید دخترانشان بر شما حرام نیستند » : به دنبال این قسمت براي تأکید مطلب اضافه میکند که
لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ).
وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ). ) « و همسران فرزندانتان که از نسل شما هستند » -3
فرزندانی که از نسل شما باشند) براي این ص: 388 ) « مِنْ أَصْلابِکُمْ » در حقیقت تعبیر
است که روي یکی از رسوم غلط دوران جاهلیت (و آن فرزند خواندگی و احکام آن است) خط بطلان کشیده شود.
وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ). ) « و براي شما جمع در میان دو خواهر ممنوع است » -4
و از آنجا که در زمان جاهلیت ازدواج با محارم و جمع میان دو خواهر رایج بود، و افرادي مرتکب چنین ازدواجهایی شده بودند
إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ). ) « مگر آنچه در گذشته واقع شده » : قرآن بعد از جمله فوق میگوید
یعنی، اگر کسانی قبل از نزول این قانون، چنین ازدواجی انجام دادهاند، کیفر و مجازاتی ندارند، اگر چه اکنون باید یکی از آن دو
را انتخاب کرده و دیگري را رها کنند.
إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً). ) « خداوند آمرزنده و مهربان است » : در پایان آیه میفرماید
آغاز جزء پنجم